นันทสิทธิ์ ต้องย้อนถาม “เฟคนิวส์คืออะไร – ใครได้อะไร”

ด้าน คุณนันทสิทธิ์ นิตย์เมธา นายกสมาคมผู้ผลิตข่าวออนไลน์ ชวนผู้เข้าร่วมเวทีตั้งคำถามกลับไปยังต้นตอของปัญหา เขาเสนอว่า ทุกครั้งที่สื่อพบข่าวหรือข้อมูลที่น่าสงสัย ควรถามให้ชัดว่า

1. เฟคนิวส์คืออะไรในบริบทนั้น – เป็นข้อมูลเท็จทั้งหมด บิดเบือนบางส่วน หรือใช้ข้อเท็จจริงไปในทางที่ทำให้เข้าใจผิด
2. จุดประสงค์ของการปล่อยข่าวนั้นคืออะไร – เพื่อผลการเมือง ผลประโยชน์ทางเศรษฐกิจ หรือเพื่อสร้างกระแสในโลกออนไลน์

“หน้าที่ของสื่อมวลชนคือการนำเสนอข่าว ในยุคนี้ใคร ๆ ก็พูดได้ โพสต์ได้ ใช้เทคโนโลยีขยายเสียงตัวเองได้ แต่แกนหลักของวิชาชีพสื่อมวลชนต้องกลับมาที่จุดเริ่มต้น คือการตรวจสอบความถูกต้อง” เขากล่าว

คุณนันทสิทธิ์ย้ำว่า เทคโนโลยีไม่ใช่อุปสรรค หากถูกใช้ให้ถูกทางก็กลายเป็น “ตัวช่วย” ให้การตรวจสอบรวดเร็วและมีประสิทธิภาพมากขึ้น แต่สิ่งที่ทำให้สื่อเผชิญแรงกดดันคือสภาพการแข่งขันที่เน้น “ความเร็ว” เป็นตัวชี้วัดหลัก ส่งผลให้หลายสำนักเสี่ยงต่อการตกหลุมพรางข่าวปลอมโดยไม่รู้ตัว

เขายกตัวอย่างว่า ในช่วงข้อพิพาทชายแดนไทย–กัมพูชา เคยมีการแพร่ระบาดของข่าวลวงจำนวนมาก ทั้งภาพเก่า ภาพตัดต่อ และบทวิเคราะห์ที่ไม่มีแหล่งที่มาชัดเจน หากสื่อไม่ตั้งหลักและไม่จัดทีมตรวจสอบอย่างจริงจัง ความสับสนในสังคมจะถูกซ้ำเติมด้วยการรายงานที่ขาดการกลั่นกรอง

“การตรวจสอบข่าวปลอมต้องใช้เวลา ซึ่งสวนทางกับแนวทางทำงานของสื่อยุคปัจจุบันที่เน้นความเร็วเป็นสำคัญ นี่คือความท้าทายที่เราต้องออกแบบกลยุทธ์ให้เหมาะสม” นายกสมาคมผู้ผลิตข่าวออนไลน์กล่าว

พีรพล เมื่อข่าวปลอมเริ่มต้นจาก “ต้นทางเทียม” และเสิร์ชเอนจินก็ถูกหลอกได้

คุณพีรพล อนุตรโสตถิ์ ผู้จัดการศูนย์ชัวร์ก่อนแชร์ บมจ.อสมท ซึ่งทำงานด้านการตรวจสอบข้อมูลออนไลน์มาอย่างต่อเนื่อง เตือนว่า สถานการณ์ปัจจุบันไม่ได้มีเพียงข่าวปลอมที่ถูกตัดต่อจากข้อความหรือภาพเดิม แต่มีการสร้าง “โครงสร้างเทียม” ตั้งแต่ระดับเว็บไซต์ งานวิจัย เอกสารวิชาการ ไปจนถึงบุคคลหรือองค์กรต้นทางปลอม

“ตอนนี้มีคนสร้างข้อมูลปลอมตั้งแต่ต้นตอ ทำเว็บไซต์ขึ้นมา ทำเอกสารวิชาการปลอม ทำอินโฟกราฟิก และแม้กระทั่งสร้างเสิร์ชเอนจินปลอม เพื่อหลอกให้เวลาเราค้นหา เราไปเจอแต่ข้อมูลที่เขาอยากให้เห็น นี่คือเทคนิคที่ทำให้สื่อโดนหลอกง่ายที่สุด” เขาอธิบาย

การสร้าง “จักรวาลข้อมูลเทียม” เช่นนี้ ทำให้การตรวจสอบยากขึ้นหลายเท่า เพราะแม้สื่อจะพยายามใช้เครื่องมือค้นหาออนไลน์เพื่อยืนยันข้อมูล แต่สิ่งที่พบอาจเป็นชุดข้อมูลปลอมที่ถูกออกแบบมาล่วงหน้า

คุณพีรพลเสนอว่า การสร้าง “ฐานข้อมูลกลาง” ที่รวบรวมทั้งข่าวลวงที่ตรวจสอบแล้ว วิธีการตรวจสอบ และแหล่งข้อมูลที่เชื่อถือได้ จะช่วยให้สื่อมีจุดอ้างอิงร่วมกัน ลดโอกาสตกเป็นเหยื่อของปฏิบัติการข่าวลวง พร้อมกันนั้น สื่อควรอธิบายกระบวนการตรวจสอบของตนเองต่อสาธารณะให้ชัดเจน เพื่อสร้างทักษะการคิดเชิงวิพากษ์ให้กับผู้รับข่าวไปพร้อมกัน

“หากเรามีฐานข้อมูลกลางในการทำงาน ส่วนสื่อทำหน้าที่ตรวจสอบข้อเท็จจริง พร้อมอธิบายให้เห็นถึงแหล่งที่มาของข้อมูลและเครื่องมือในการตรวจสอบ จะช่วยสร้างการรับรู้ให้กับประชาชน และเมื่อมีการตรวจสอบมากขึ้น จะนำไปสู่การสร้างพฤติกรรมการตรวจสอบข่าวปลอมเพื่อค้นหาความจริงได้” เขาย้ำ

ห้องเรียนเชิงปฏิบัติการ จาก Reverse Image Search ถึง Fact & Policy Checking

นอกจากเวทีเสวนาเชิงนโยบายแล้ว การอบรม One Day Training ครั้งนี้ยังให้ความสำคัญกับ “ทักษะภาคสนาม” ผ่านการฝึกอบรมเชิงปฏิบัติการสองช่วงหลัก ได้แก่

1. เครื่องมือตรวจสอบข่าวลวง
2. Fact & Policy Checking – เรียนรู้กระบวนการตรวจสอบข่าวปลอมตั้งแต่ต้นทาง

ในช่วงการอบรมเรื่องเครื่องมือ คุณณัฐกร ปลอดดี Southeast Asia Digital Verification Editor แห่งสำนักข่าว AFP อธิบายว่า ความสามารถในการตั้งคำถามและการวิเคราะห์เชิงเนื้อหาเป็นสิ่งสำคัญ แต่หากขาดเครื่องมือดิจิทัลที่เหมาะสม การตรวจสอบก็อาจติดขัดหรือใช้เวลานานเกินไป

เขายกตัวอย่างเครื่องมือหลักที่ผู้สื่อข่าวยุคใหม่ควรรู้จักและใช้เป็นประจำ ได้แก่

• Reverse Image Search หรือการค้นหาภาพย้อนหลัง เพื่อตรวจสอบว่าภาพที่ถูกแชร์นั้นเคยปรากฏที่ใดมาก่อน ถูกใช้ในเหตุการณ์ใด และมีการดัดแปลงหรือไม่
• เครื่องมือ Geolocation เพื่อระบุว่าภาพหรือวิดีโอถูกถ่ายที่ใด เมื่อใด โดยเปรียบเทียบภูมิประเทศ ป้ายถนน อาคาร หรือจุดสังเกตต่าง ๆ
• การใช้ Google Map และแผนที่ออนไลน์อื่น ๆ เพื่อเทียบเคียงมุมภาพ ระยะทาง และตำแหน่งจริง

“เมื่อเรามีทักษะในการตรวจสอบข่าวลวงแล้ว อีกเรื่องหนึ่งที่สำคัญไม่แพ้กันก็คือการใช้เครื่องมือในการตรวจสอบข่าวลวง ไม่ว่าจะเป็น Reverse Image Search การใช้ Geolocation หรือการใช้ Google Map ล้วนเป็นเครื่องมือสำคัญในการช่วยตรวจสอบข้อเท็จจริง” คุณณัฐกรกล่าว

เขายังชี้ด้วยว่า แม้ AI จะถูกใช้สร้างภาพ เสียง และวิดีโอปลอมจำนวนมาก แต่ในอีกด้านหนึ่ง ผู้พัฒนาเทคโนโลยีก็กำลังสร้างเครื่องมือเพื่อตรวจสอบและติดตามร่องรอยของข้อมูลเท็จเหล่านี้ควบคู่กันไป ดังนั้น สื่อมวลชนจำเป็นต้องอัปเดตความรู้ด้านเทคโนโลยีอย่างสม่ำเสมอ เพื่อให้สามารถใช้ “AI สู้ AI” ได้อย่างมีประสิทธิภาพ

Thai PBS Verity บทเรียนจากโควิด-19 สู่องค์ความรู้เรื่อง Mis–Mal–Disinformation

ในช่วงท้ายของการอบรม คุณกนกพร ประสิทธิ์ผล ผู้อำนวยการสำนักสื่อดิจิทัล ไทยพีบีเอส ร่วมถ่ายทอดประสบการณ์จากการจัดตั้งทีม Thai PBS Verity ซึ่งทำหน้าที่ตรวจสอบข่าวปลอมและข้อมูลบิดเบือนบนโลกออนไลน์

เธอเล่าย้อนว่า แนวคิดดังกล่าวเริ่มก่อตัวจริงจังในช่วงการระบาดของโควิด-19 เมื่อสังคมไทยเผชิญ “ข้อมูลท่วม” ทั้งข่าวจริงและข่าวลวงในเวลาเดียวกัน ทำให้ประชาชนจำนวนมากไม่สามารถแยกแยะได้ว่าอะไรควรเชื่อถือ อะไรควรระมัดระวัง

คุณกนกพรอธิบายว่า การทำงานของทีมตรวจสอบข่าวปลอมจำเป็นต้องเข้าใจ “ประเภทของข้อมูล” อย่างชัดเจน แบ่งได้เป็น 3 กลุ่มใหญ่ ได้แก่

1. Misinformation – ข้อมูลผิดหรือปลอมที่เผยแพร่โดยไม่มีเจตนาร้าย
2. Malinformation – ข้อมูลจริงบางส่วนที่ถูกนำมาใช้ในบริบทที่มีเจตนามุ่งร้าย เช่น การนำข้อมูลส่วนตัวมาเผยแพร่เพื่อทำลายชื่อเสียง
3. Disinformation – ข้อมูลบิดเบือนที่ถูกออกแบบอย่างจงใจ เพื่อชักจูงหรือบิดเบือนความเข้าใจของสาธารณะ

การตรวจสอบข้อมูลทั้งสามประเภทต้องใช้ทั้งการสืบสวนหาต้นตอ การเปรียบเทียบกับข้อมูลจากแหล่งที่เชื่อถือได้ และการอธิบายอย่างเข้าใจง่ายว่า “ส่วนไหนจริง–ส่วนไหนปลอม–ส่วนไหนถูกตัดต่อ” เพื่อให้ประชาชนสามารถเรียนรู้ไปพร้อมกับการเสพข่าว

เธอยังชี้ถึงปัจจัยที่ทำให้ข่าวปลอมแพร่กระจายรุนแรงขึ้น ไม่ว่าจะเป็นการเติบโตของโซเชียลมีเดียและการปรับอัลกอริทึมที่เน้นข้อมูลกระตุ้นอารมณ์, การใช้ AI ดัดแปลงเนื้อหา, ช่องโหว่ของแพลตฟอร์มที่ยังไม่มีกลไกตรวจสอบเพียงพอ, รวมถึงจิตวิทยาของผู้คนในช่วงวิกฤตที่มักแชร์ข้อมูลเพราะ “กลัวตกข่าว” มากกว่าตรวจสอบก่อนแชร์

“การทำหน้าที่สื่อในปัจจุบัน ต้องไม่คำนึงถึงความเร็วเพียงอย่างเดียว เพราะการนำเสนอข้อมูลด้วยความเร็ว อาจไม่ได้มีความหมายเท่ากับการนำเสนอความจริง” คุณกนกพรกล่าวทิ้งท้าย พร้อมย้ำว่าสื่อทุกสำนักจำเป็นต้องมีอย่างน้อยหนึ่งทีม หรือหนึ่งกลไกภายในองค์กร ที่รับผิดชอบงานตรวจสอบข้อเท็จจริงอย่างเป็นระบบ

จากห้องอบรมสู่ห้องข่าว ความหวังต่อระบบนิเวศสื่อปลอดภัย

แม้การอบรม One Day Training จะมีเพียงหนึ่งวัน แต่เนื้อหาที่ผู้เข้าร่วมได้รับสะท้อนชัดว่า “การตรวจสอบข่าวปลอม” ไม่ใช่งานเฉพาะกิจที่ทำเป็นครั้งคราว หากแต่ต้องถูกฝังอยู่ในวัฒนธรรมการทำงานของสื่อมวลชนทุกระดับ ตั้งแต่ผู้สื่อข่าวภาคสนาม บรรณาธิการ ไปจนถึงผู้บริหารองค์กรสื่อ

การสนับสนุนจากกองทุนพัฒนาสื่อปลอดภัยและสร้างสรรค์ การประสานความร่วมมือระหว่างสมาคมผู้ผลิตข่าวออนไลน์ ศูนย์ชัวร์ก่อนแชร์ สำนักข่าวต่างประเทศ เช่น AFP และสื่อสาธารณะอย่างไทยพีบีเอส แสดงให้เห็นว่าการรับมือข่าวปลอมจำเป็นต้องใช้ “พันธมิตรเชิงระบบ” ไม่อาจพึ่งพาเพียงสำนักข่าวใดสำนักข่าวหนึ่งได้

ในระยะยาว หากองค์ความรู้และเครื่องมือจากการอบรมครั้งนี้ถูกส่งต่อไปยังห้องข่าวทั่วประเทศ และถูกปรับใช้ให้เหมาะสมกับบริบทท้องถิ่น ย่อมมีโอกาสที่ประชาชนไทยจะได้รับข่าวสารที่ถูกต้องรัดกุมมากขึ้น ขณะเดียวกัน ผู้บริโภคข่าวก็ต้องเรียนรู้ที่จะตั้งคำถาม ตรวจสอบ และใช้สิทธิร้องเรียนเมื่อพบข้อมูลที่ส่อไปในทางบิดเบือน

ความท้าทายของสื่อไทยในยุคข่าวลวงจึงไม่ได้อยู่แค่ “จะสู้กับเฟคนิวส์อย่างไร” แต่คือ “จะสร้างสังคมที่เห็นคุณค่าของความจริงร่วมกันได้อย่างไร” และการอบรม Fact Checking & Verification ครั้งนี้ เป็นอีกหนึ่งก้าวที่แสดงให้เห็นว่า ภาคสื่อไทยกำลังพยายามเดินไปในทิศทางนั้นอย่างเป็นรูปธรรม