จากห้องประชุมสู่หมู่บ้าน ลงพื้นที่ฟังเสียงชุมชนเสี่ยงซ้ำซาก

ในช่วงบ่ายของวันเดียวกัน คณะผู้ร่วมประชุมจากส่วนกลางและส่วนภูมิภาคได้ออกจากห้องประชุมไปพบปะตัวแทนชุมชนในพื้นที่เสี่ยงน้ำท่วมซ้ำซาก ณ เทศบาลตำบลแม่ยาว อำเภอเมืองเชียงราย และหมู่บ้านกะเหรี่ยงรวมมิตร พร้อมลงเรือสำรวจแนวตลิ่งและบ้านเรือนที่ได้รับความเสียหายบริเวณท่าปางช้างแม่ยาว

ผู้นำชุมชนสะท้อนให้เห็นถึงผลกระทบที่ยืดเยื้อจากอุทกภัย ทั้งในมิติรายได้ครัวเรือน การซ่อมแซมบ้านเรือน และผลต่อกิจกรรมท่องเที่ยวในพื้นที่ ขณะเดียวกันก็เสนอแนวทางที่อยากเห็น เช่น จุดอพยพที่ปลอดภัยและเข้าถึงได้เร็ว เส้นทางเคลื่อนย้ายผู้สูงอายุและผู้ป่วยติดเตียง การจัดตั้งเครือข่ายอาสาสมัครเตือนภัยในชุมชน รวมถึงการมีข้อมูลล่วงหน้าที่เชื่อถือได้ เพื่อไม่ให้ต้องรื้อของหนีน้ำ “แบบเดาสุ่ม” เหมือนหลายครั้งในอดีต

ข้อมูลจากการลงพื้นที่ครั้งนี้จะถูกนำกลับเข้าสู่ระบบฐานข้อมูลดิจิทัล เพื่อใช้ในการกำหนดพื้นที่เปราะบาง ลำดับความเร่งด่วนของการแก้ปัญหา และออกแบบมาตรการเชิงพื้นที่ที่ตอบโจทย์บริบทของแต่ละชุมชนได้ดียิ่งขึ้น

TNDR ย้ำ 4 ภารกิจหลัก: งานวิจัยต้องลงสู่มือชุมชน

บนเวทีเสวนา ดร.พิจิตต รัตตกุล ประธานเครือข่าย 19 มหาวิทยาลัยด้านภัยพิบัติ (TNDR) ระบุชัดว่า เป้าหมายของเครือข่ายไม่ใช่การผลิตรายงานทางวิชาการเพื่อเก็บไว้บนชั้นหนังสือ หากแต่ต้องการสร้าง “ต้นแบบการจัดการน้ำท่วมที่ใช้ได้จริง” ในพื้นที่ โดยเฉพาะชุมชนที่เผชิญน้ำท่วมซ้ำซากทุกปี

TNDR จึงกำหนดภารกิจหลัก 4 ประการ ได้แก่

1. พัฒนาโมเดลระบบจัดการน้ำท่วมและการคาดการณ์ล่วงหน้า ที่สามารถนำไปประยุกต์ใช้ในพื้นที่อื่นได้ในอนาคต
2. ส่งเสริมให้ท้องถิ่นเข้าถึงและใช้ข้อมูล–เทคโนโลยีได้จริง ไม่ใช่จำกัดอยู่เพียงในวงนักวิชาการ
3. ถ่ายทอดองค์ความรู้ สร้างศักยภาพให้หน่วยงานท้องถิ่นและชุมชนสามารถพึ่งพาตนเองได้ในระยะยาว
4. ขยายผลต้นแบบจากเชียงรายไปยังพื้นที่เสี่ยงอื่น เช่น อำเภอหาดใหญ่ และจังหวัดยะลา ที่มีรูปแบบความเสี่ยงจากน้ำท่วมแตกต่างกัน แต่สามารถใช้หลักคิดเดียวกันได้

การวางภารกิจในลักษณะนี้สะท้อนการเปลี่ยนบทบาทของสถาบันการศึกษาจาก “ผู้ศึกษาและวิเคราะห์” มาเป็น “หุ้นส่วนด้านการป้องกันและฟื้นฟู” ร่วมกับหน่วยงานรัฐและประชาชนในพื้นที่

เสียงจากปภ.และท้องถิ่น เมื่อระบบเตือนภัยยัง “จำกัดมาก”

การเสวนาเชิงระบบในเวทีเดียวกันได้เปิดพื้นที่ให้หน่วยงานด้านป้องกันและบรรเทาสาธารณภัย และองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นสะท้อนภาพรวมของการบริหารจัดการน้ำท่วมในปัจจุบัน

ตัวแทนจากสำนักงานป้องกันและบรรเทาสาธารณภัยจังหวัดเชียงราย (ปภ.) ชี้ให้เห็นว่า แม้จังหวัดเผชิญน้ำท่วมอย่างต่อเนื่อง แต่ระบบข้อมูลที่ใช้ในการคาดการณ์ยังมีข้อจำกัด ทั้งในด้านจำนวนสถานีวัดระดับน้ำ ความครอบคลุมของข้อมูลฝน และการเชื่อมโยงข้อมูลระหว่างหน่วยงาน ทำให้การเตือนภัยล่วงหน้ายังทำได้จำกัด

ผู้นำท้องถิ่นและตัวแทนหน่วยงานโยธาธิการต่างยืนยันไปในทิศทางเดียวกันว่า การลงทุนในโครงสร้างพื้นฐาน เช่น โครงการป้องกันน้ำท่วมเมือง หรือการปรับปรุงระบบระบายน้ำ มีความจำเป็น แต่จะไม่เพียงพอหากไม่มี “ระบบข้อมูลเตือนภัยที่ทันสมัย” ทำงานไปพร้อมกัน

ในอีกด้านหนึ่ง สมาคมธุรกิจท่องเที่ยวเชียงรายได้นำประสบการณ์หลังเหตุการณ์น้ำท่วมปี 2567 มาสะท้อนมิติที่มักถูกมองข้าม นั่นคือความเสียหายทางเศรษฐกิจระดับจังหวัด โดยระบุว่า หลังเกิดเหตุทัวร์ท่องเที่ยวถูกยกเลิกมากถึงร้อยละ 98 รายได้ของโรงแรม ร้านอาหาร มัคคุเทศก์ และธุรกิจบริการเกี่ยวเนื่อง “หายไปเกือบทั้งระบบ” ซึ่งชี้ให้เห็นว่า น้ำท่วมไม่ใช่ภัยของชุมชนริมลำน้ำเท่านั้น แต่กระทบถึงเศรษฐกิจเชิงโครงสร้างของทั้งจังหวัด

ข้อมูลเหล่านี้ทำให้การจัดทำ Flood Map และระบบเตือนภัยเชิงรุกไม่ได้เป็นเพียงประเด็นทางเทคนิค แต่กลายเป็นเงื่อนไขสำคัญในการรักษาความเชื่อมั่นของนักลงทุนและนักท่องเที่ยวในระยะยาว

โมเดล “รู้–รับ–ปรับ–ฟื้น” สูตรใหม่ของเมืองที่ท่วมซ้ำ

หนึ่งในกรอบคิดที่ได้รับความสนใจอย่างมากในเวที คือแนวคิด “รู้–รับ–ปรับ–ฟื้น” ซึ่งถูกพัฒนาขึ้นเพื่อใช้เป็นเข็มทิศให้เมืองที่เผชิญภัยน้ำท่วมซ้ำซาก

1. รู้ความเสี่ยง – ใช้ข้อมูลสามมิติจาก MMS ผนวกกับ Flood Marks และการมีส่วนร่วมของชุมชน ทำให้ทุกฝ่ายมองเห็นภาพเดียวกันว่า พื้นที่ใดเสี่ยงมาก–เสี่ยงน้อย ระดับน้ำคาดการณ์จะสูงเพียงใด และเส้นทางน้ำหลักคือจุดใดบ้าง
2. รับมือได้ – สร้างระบบเตือนภัยท้องถิ่น จุดอพยพ เส้นทางเคลื่อนย้าย และเครือข่ายอาสาสมัครในชุมชน โดยเน้นการดูแลกลุ่มเปราะบาง เช่น ผู้สูงอายุ ผู้พิการ และผู้ป่วยติดเตียง เพื่อให้สามารถตัดสินใจอพยพได้ทันเวลาโดยไม่ต้องรอคำสั่งจากส่วนกลางเพียงอย่างเดียว
3. ปรับพื้นที่–ปรับชีวิตให้ทนทาน – นำข้อมูลจาก Flood Map มาใช้วางผังเมือง กำหนดพื้นที่แก้มลิงชุมชน ปรับโครงสร้างพื้นฐานและพื้นที่เกษตรให้เหมาะสม รวมถึงใช้การจำลองสถานการณ์สามมิติ (3D Simulation) เพื่อวางแผนโครงสร้างที่จะเกิดขึ้นในอนาคต เพื่อลดความเสียหายเมื่อเกิดน้ำท่วม
4. ฟื้นฟูให้แข็งแรงกว่าเดิม – ใช้ข้อมูลมาตรฐานเป็นฐานในการฟื้นฟูบ้านเรือน ระบบสาธารณูปโภค และกิจกรรมทางเศรษฐกิจ ภายใต้แนวคิด “สร้างกลับให้ดีกว่าเดิม” ไม่ใช่เพียงการซ่อมให้กลับสู่สภาพเดิมก่อนเกิดเหตุ

แนวคิดดังกล่าวไม่ได้จำกัดอยู่เฉพาะเชียงราย แต่ถูกวางให้เป็นโมเดลที่ต่อยอดได้ทั้งในอำเภอหาดใหญ่ จังหวัดสงขลา และจังหวัดยะลา ซึ่งล้วนเผชิญปัญหาน้ำท่วมในรูปแบบที่แตกต่างกัน หากสามารถเชื่อมโยงข้อมูลและเทคโนโลยีเข้ากับบริบทท้องถิ่นได้อย่างเหมาะสม

สามแรงประสาน สร้างภูมิคุ้มกันระดับจังหวัด

การประชุมในครั้งนี้ทำให้เห็นชัดเจนว่า การบริหารจัดการน้ำท่วมยุคใหม่ต้องใช้ “สามแรงประสาน” ทำงานคู่กันอย่างเป็นระบบ ได้แก่

หนึ่ง เทคโนโลยีใหม่ – ทั้ง Mobile Mapping Survey, ระบบ Lidar, แผนที่สามมิติ และฐานข้อมูลดิจิทัลที่เชื่อมโยงกับระบบภูมิสารสนเทศ ซึ่งจะช่วยให้การวิเคราะห์ความเสี่ยงและการคาดการณ์ระดับน้ำมีความแม่นยำและทันเวลา

สอง ข้อมูลจากชุมชนจริง – ไม่ว่าจะเป็นประสบการณ์น้ำท่วมซ้ำซาก จุดที่น้ำไหลบ่า หรือเส้นทางอพยพที่ใช้จริง ข้อมูลเหล่านี้เป็น “องค์ความรู้ท้องถิ่น” ที่จำเป็นต้องถูกบันทึกอย่างเป็นระบบ เพื่อให้การวางแผนไม่ขัดกับวิถีชีวิตของคนในพื้นที่

สาม ความร่วมมือของทุกภาคส่วน – ตั้งแต่มหาวิทยาลัย หน่วยงานรัฐระดับชาติและจังหวัด องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น ภาคธุรกิจ ไปจนถึงเครือข่ายอาสาสมัครและชุมชน ความต่อเนื่องของกลไกความร่วมมือจะเป็นตัวแปรสำคัญที่ทำให้ “เชียงรายโมเดล” เดินหน้าได้จริง ไม่หยุดอยู่แค่บนเวทีสัมมนา

หากโครงการพัฒนาชุมชน เพื่อรู้รับปรับฟื้นจากน้ำท่วม สามารถขับเคลื่อนตามแผนที่วางไว้ เชียงรายจะไม่ใช่เพียงจังหวัดที่ “เคยประสบปัญหาน้ำท่วมหนัก” แต่จะกลายเป็นตัวอย่างของเมืองที่เปลี่ยนบทเรียนจากภัยพิบัติให้กลายเป็นโอกาสในการยกระดับระบบเตือนภัยและการบริหารจัดการความเสี่ยงของทั้งจังหวัด

จากวันนี้ที่ข้อมูลระดับน้ำท่วม 1,512 จุดเริ่มถูกแปลงเป็นแผนที่สามมิติและระบบเตือนภัยอัจฉริยะ เชียงรายจึงไม่ได้พึ่งพาเพียง “การคาดเดา” อีกต่อไป แต่กำลังก้าวสู่ยุคของ “การคาดการณ์บนฐานข้อมูลจริง” ที่พร้อมจะปกป้องชีวิต เศรษฐกิจ และอนาคตของชุมชนริมสายน้ำอย่างเป็นรูปธรรม