เงาทมิฬใต้สายน้ำโขง เมื่อ ‘สร้อยมุกแห่งเอเชีย’ กลายเป็น ‘กับดักพิษ’ ข้ามแดน

เชียงราย, 20 กันยายน 2568 – สะเทือนใจ! ชาวประมงโขงเดือดร้อน ‘หาปลาได้แต่ขายไม่ได้’ ส่องภัยเขื่อนปากแบงเสี่ยงกลายเป็นอ่างกักพิษยักษ์ วุฒิสภาชี้วิกฤตข้ามพรมแดนต้องมี ‘แม่งาน’ ชาติแก้ปัญหาเร่งด่วน

ในยุคที่เทคโนโลยีทำให้โลกเชื่อมต่อกันได้ในชั่วพริบตา แต่สิ่งหนึ่งที่เชื่อมต่อกันโดยไม่ได้รับเชิญก็คือ “มลพิษข้ามพรมแดน” ที่กำลังคุกคามวิถีชีวิตของประชาชนไทยอย่างเงียบเสียงแต่รุนแรง

เมื่อสายน้ำศักดิ์สิทธิ์ที่เคยเป็นที่พึ่งของมหาอำนาจในอดีตและแหล่งอาหารของล้านชีวิตในปัจจุบัน กลับกลายเป็นตัวนำพาความตายและโรคภัยไข้เจ็บ แม่น้ำโขงและลูกน้ำกกที่เคยเป็น “สร้อยมุกแห่งเอเชียตะวันออกเฉียงใต้” วันนี้หน้าตาเหมือนหนังสยองขวัญมากกว่าเรื่องเล่าในตำนาน

ล่าสุด วันที่ 20 กันยายน 2568 คณะกรรมการวุฒิสภาได้ลงพื้นที่เพื่อรับฟังเสียงสะท้อนจากชาวบ้านที่ได้รับผลกระทบโดยตรงจากวิกฤตนี้ ซึ่งเผยให้เห็นภาพที่น่าตกใจทั้งในระดับชุมชน ระดับประเทศ และระดับภูมิภาค

“สุสานน้ำ” ที่เคยเป็นสวรรค์ชาวประมง

นายนรเศรษฐ์ ปรัชญากร ประธานกรรมการธิการการพัฒนาการเมืองและการมีส่วนร่วมของประชาชน สิทธิมนุษยชน สิทธิเสรีภาพ และการคุ้มครองผู้บริโภควุฒิสภา พร้อมด้วย น.ส.มณีรัฐ เขมะวงศ์ สมาชิกวุฒิสภา และคณะทำงาน ได้เดินทางไปยังหมู่บ้านสบกก ตำบลบ้านแซว อำเภอเชียงแสน จังหวัดเชียงราย เมื่อเวลา 15.30 น. ในวันเดียวกัน

การพบปะในครั้งนี้มีชาวบ้านกว่า 20 คนเข้าร่วมแสดงความคิดเห็น ซึ่งสะท้อนความจริงที่เจ็บปวดเกี่ยวกับชุมชนที่เคยมีชีวิตติดแน่นกับแม่น้ำมาร่วมศตวรรษ

ภาพความขัดแย้งที่เกิดขึ้นในชุมชนชาวประมงริมโขงเป็นสิ่งที่ไม่เคยเกิดขึ้นมาก่อนในประวัติศาสตร์ ชาวบ้านบอกกับคณะกรรมการว่า ทุกวันนี้พวกเขายังคงสามารถลงเรือออกไปหาปลาในแม่น้ำได้เหมือนเดิม ปลายืนยังคงมี แต่ “ขายไม่ได้” เพราะไม่มีใครในท้องถิ่นกล้าซื้อปลาจากแหล่งน้ำที่ทุกคนรู้ดีว่าปนเปื้อนสารพิษ

สถานการณ์ประหลาดนี้ทำให้เรือประมงจำนวนมากต้องจอดเทียบท่าเป็นเวลานาน ชาวประมงหลายครอบครัวสูญเสียรายได้หลักที่พึ่งพาได้มาตลอดชีวิต ในขณะเดียวกัน ครอบครัวบางส่วนที่มีฐานะยากจนมากก็ต้องยอมเสี่ยงภัย โดยการนำปลาที่จับได้ไปขายให้กับพ่อค้าจากสปป.ลาวที่ยังคงเต็มใจซื้อ

สิ่งที่ทำให้สถานการณ์ดูแปลกประหลาดและสับสนยิ่งขึ้น คือการประชาสัมพันธ์จากหน่วยงานราชการจังหวัดที่เคยระบุว่า “ปลาในแม่น้ำสามารถนำไปประกอบอาหารได้ แต่ห้ามใช้น้ำในแม่น้ำ” ข้อความดังกล่าวสร้างความสับสนและลดความเชื่อมั่นของชาวบ้านต่อข้อมูลจากภาครัฐอย่างรุนแรง

การค้นหาต้นตอ เส้นทางสารพิษจากเมียนมา

ความจริงที่ชาวบ้านและหน่วยงานไทยต้องเผชิญคือ ต้นเหตุของปัญหามลพิษในแม่น้ำกกและแม่น้ำโขงไม่ได้เกิดขึ้นในดินแดนไทย แต่มาจากกิจกรรมการทำเหมืองแร่ในเขตต้นน้ำของประเทศเมียนมา

น.ส.เพียรพร ดีเทศน์ เลขาธิการมูลนิธิแม่น้ำนานาชาติ (International Rivers) ได้ให้ข้อมูลสำคัญแก่คณะกรรมการวุฒิสภาว่า การตรวจสอบคุณภาพน้ำอย่างเป็นทางการเมื่อเร็วๆ นี้แสดงให้เห็นอย่างชัดเจนว่าแม่น้ำโขงบริเวณชายแดนไทย-ลาวมีการปนเปื้อนของสารหนู (อาร์เซนิก) และตัวอย่างน้ำที่เก็บได้ใกล้ชายแดนไทย-เมียนมาพบความขุ่นผิดปกติและโลหะหนักที่มีความเข้มข้นสูง โดยเฉพาะสารหนู ซึ่งเป็นหลักฐานชัดเจนของมลพิษจากการทำเหมืองแร่ต้นน้ำในรัฐฉานของเมียนมา

ข้อมูลจากภาพถ่ายดาวเทียมยังเผยให้เห็นถึงการเพิ่มขึ้นอย่างรวดเร็วของกิจกรรมการทำเหมืองแร่หายาก (Rare Earth) ในพื้นที่ที่ควบคุมโดยกลุ่มติดอาวุธในเมียนมา ซึ่งตัวอย่างที่เก็บได้ใกล้ชายแดนเมียนมามากที่สุดแสดงระดับโลหะหนักสูงสุดและยืนยันว่าแหล่งปนเปื้อนมาจากต้นน้ำในรัฐฉาน

ตั้งแต่การรัฐประหารทหารในเมียนมาปี 2564 เหมืองแร่จำนวนมากได้เปิดขึ้นเพื่อทำเหมืองโลหะหายากที่ใช้ในโทรศัพท์และคอมพิวเตอร์ ของเสียเคมีไหลเข้าสู่ไทยโดยไม่ผ่านการกรอง ทำให้เกิดปัญหาผิวหนังและอาการเจ็บป่วยต่างๆ

สถิติที่น่าตกใจคือ เมื่อวันที่ 5 มิถุนายน 2568 ประชาชนประมาณ 1,500 คนได้รวมตัวกันที่จังหวัดเชียงรายเพื่อเรียกร้องให้ปิดเหมืองผิดกฎหมายในเมียนมา ผู้ประท้วงได้ส่งจดหมายไปยังนายกรัฐมนตรีไทย ประธานาธิบดีจีน หัวหน้าคณะรัฐประหารเมียนมา และหัวหน้ากลุ่มติดอาวุธที่เชื่อว่าอยู่เบื้องหลังกิจกรรมการทำเหมือง

เขื่อนปากแบง อ่างกักเก็บพิษแห่งอนาคต?

หากว่าปัญหามลพิษจากการทำเหมืองในเมียนมายังไม่เพียงพอ ประเด็นที่น่ากังวลที่สุดในขณะนี้คือ โครงการก่อสร้าง “เขื่อนปากแบง” ในแขวงอุดมไซ สปป.ลาว ที่อาจจะเริ่มก่อสร้างในเดือนตุลาคมนี้

เขื่อนปากแบงเป็นโครงการพลังงานไฟฟ้าพลังน้ำบนแม่น้ำโขงสายหลักในดินแดนทางเหนือของลาว โครงการ run-of-river นี้มีกำลังการผลิต 912 เมกะวัตต์ และผลิตพลังงานเฉลี่ยปีละ 4,775 กิกะวัตต์ชั่วโมง ตั้งอยู่ห่างจากชายแดนไทยประมาณ 90 กิโลเมตร เขื่อนจะมีความสูงสูงสุด 64 เมตรและความยาวสันเขื่อน 896.70 เมตร

น.ส.เพียรพร ได้เตือนถึงอันตรายที่อาจเกิดขึ้นจากโครงการนี้ว่า หากมีการก่อสร้างเขื่อนแล้วเสร็จ เขื่อนปากแบงอาจกลายเป็น “อ่างกักเก็บสารพิษขนาดใหญ่” เนื่องจากจะทำให้สารปนเปื้อนที่ไหลมาจากต้นน้ำตกตะกอนและสะสมอยู่ในอ่างเก็บน้ำ กลายเป็นกับดักสารพิษที่อาจส่งผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมและสุขภาพของประชาชนในวงกว้างกว่าเดิม

ข้อมูลล่าสุดระบุว่า เขื่อนปากแบงคาดว่าจะเปิดดำเนินการได้ภายในปี 2572 ในขณะที่เขื่อนหลวงพระบางคาดว่าจะเริ่มดำเนินการได้ภายในปี 2570

ตามรายงานการประเมินผลกระทบสิ่งแวดล้อมของโครงการ เขื่อนปากแบงจะส่งผลกระทบต่อหมู่บ้านทั้งหมด 26 หมู่บ้านใน 3 จังหวัด โดย 17 หมู่บ้านอยู่ในจังหวัดบ่อแก้ว ครอบครัวทั้งหมด 923 ครอบครัว หรือประมาณ 4,700 คนจะต้องย้ายถิ่นฐาน

น.ส.เพียรพรได้ยื่นหนังสือคัดค้านถึงรัฐมนตรีว่าการกระทรวงพลังงาน ขอให้พิจารณาชะลอการซื้อขายพลังงานไฟฟ้าจากโครงการนี้ เพื่อป้องกันไม่ให้เกิดผลกระทบที่อาจประเมินค่าความเสียหายไม่ได้ในอนาคต

วิกฤตการจัดการ เมื่อปัญหาใหญ่ไร้ “แม่งาน”

นายภานุวัฒน์ ศรีสุข ตัวแทนภาคประชาชนจากเชียงแสนได้ให้มุมมองที่สำคัญแก่คณะกรรมการวุฒิสภาว่า ปัญหามลพิษข้ามพรมแดนครั้งนี้ไม่ได้เป็นเพียงปัญหาสิ่งแวดล้อมธรรมดา แต่เป็น “ปัญหาความมั่นคงชายแดน” ที่มีระดับความสำคัญไม่แพ้กับปัญหาความไม่สงบในภาคอีสานหรือภาคใต้

ปัญหาสำคัญที่นายภานุวัฒน์ชี้ให้เห็นคือ ความล้มเหลวในการจัดการระบบราชการที่ยังไม่มีหน่วยงานใดเข้ามาเป็น “แม่งาน” ในการแก้ไขปัญหาอย่างจริงจัง ซึ่งสร้างความกังวลอย่างมากว่า หากมีการเปลี่ยนแปลงรัฐบาล คณะทำงานที่เคยตั้งขึ้นมาเพื่อแก้ไขปัญหาอาจจะถูกยุบไปพร้อมกับรัฐบาลชุดเก่า ทำให้ปัญหาไม่ได้รับการแก้ไขอย่างต่อเนื่อง

ข้อเรียกร้องของนายภานุวัฒน์จึงมุ่งไปที่การขอให้ “รัฐบาลใหม่” ยกระดับปัญหานี้ให้เป็นวาระเร่งด่วนระดับชาติ โดยขอให้ นายอนุทิน ชาญวีรกูล ซึ่งได้รับมอบหมายให้รับผิดชอบงานที่เกี่ยวข้องกับประชาชนชายแดนเข้ามากำกับดูแลอย่างจริงจัง และแต่งตั้ง “แม่งาน” ที่มีอำนาจและศักยภาพในการแก้ไขปัญหาได้อย่างเด็ดขาดและยั่งยืน

มิติระหว่างประเทศ เมื่อปัญหาใหญ่กว่าที่คิด

ปัญหามลพิษในแม่น้ำโขงไม่ได้เกิดขึ้นเฉพาะกับไทยเท่านั้น การตรวจพบสารหนูตามแนวชายแดนลาว-เมียนมา ยิ่งบ่งชี้ถึงแหล่งมลพิษข้ามพรมแดนที่ส่งผลกระทบต่อระบบแม่น้ำทั้งหมด คณะกรรมการแม่น้ำโขง (MRC) กำลังประสานงานกับหน่วยงานชาติต่างๆ เพื่อเสริมสร้างการติดตามตรวจสอบร่วมกันและการแบ่งปันข้อมูลในประเทศที่ได้รับผลกระทบ

ข้อมูลจากการประมงมากเกินไป การขุดทรายอย่างหนัก และมลพิษจากพลาสติกได้เพิ่มความเครียดให้กับแม่น้ำ การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศได้นำมาซึ่งภัยแล้งที่ยาวนานและรุนแรงขึ้น รวมถึงน้ำท่วมที่คาดการณ์ไม่ได้ ระบบการประมงที่เคยพึ่งพาได้ เช่น อวนไดของกัมพูชา ปัจจุบันล้มเหลวในบางปี

บทบาทวุฒิสภา สู่การขับเคลื่อนระดับนโยบาย

การลงพื้นที่ของคณะกรรมการวุฒิสภาในครั้งนี้ถือเป็นจุดเปลี่ยนสำคัญที่แสดงให้เห็นว่า ปัญหาในระดับชุมชนกำลังถูกยกระดับขึ้นสู่การพิจารณาในระดับนโยบายชาติ ซึ่งสอดคล้องกับบทบาทหลักของวุฒิสภาในการเป็นตัวแทนของประชาชนในการตรวจสอบและผลักดันการแก้ไขปัญหา

จากข้อมูลที่คณะกรรมการวุฒิสภาได้รับจากชาวบ้าน ผู้เชี่ยวชาญ และตัวแทนภาคประชาชน แสดงให้เห็นถึงความพร้อมที่จะขับเคลื่อนตามกลไกของคณะกรรมการเพื่อให้ปัญหาที่ซับซ้อนนี้ได้รับการแก้ไขอย่างเป็นระบบและยั่งยืน

การดำเนินการจะต้องมีการประสานงานกับหน่วยงานที่เกี่ยวข้องในทุกระดับ ตั้งแต่การปราบปรามการลักลอบนำเข้าสารเคมีและอุปกรณ์ทำเหมืองแร่หายากที่ชายแดน (ซึ่งมีรายงานว่ายังคงเกิดขึ้นอย่างต่อเนื่องในพื้นที่ อ.เวียงแหง และ อ.เชียงดาว จ.เชียงใหม่) ไปจนถึงการยกระดับการเจรจาระหว่างประเทศเพื่อแก้ไขปัญหาการทำเหมืองในพื้นที่ต้นน้ำ และการพิจารณาผลกระทบจากโครงการเขื่อนในแม่น้ำโขง

ผลกระทับในวงกว้าง ไม่ใช่แค่ปลาตัวเดียว

ปัญหาที่เกิดขึ้นในแม่น้ำโขงและลูกน้ำกกไม่ได้ส่งผลกระทบเฉพาะกับชาวประมงเท่านั้น แต่ยังขยายไปสู่หลายมิติ ได้แก่:

• มิติเศรษฐกิจ: การสูญเสียรายได้จากการประมง การท่องเที่ยวลดลง และผลกระทบต่อเศรษฐกิจชุมชนโดยรวม
• มิติสุขภาพ: ความเสี่ยงจากการบริโภคอาหารที่ปนเปื้อน และการใช้น้ำที่ไม่ปลอดภัย
• มิติสังคม: การสูญเสียวิถีชีวิตแบบดั้งเดิม และการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างชุมชน
• มิติสิ่งแวดล้อม: ความเสียหายต่อระบบนิเวศแม่น้ำและความหลากหลายทางชีวภาพ
• มิติความมั่นคง: ปัญหาความตึงเครียดระหว่างประเทศและความไม่มั่นคงของชุมชนชายแดน

สู่อนาคตที่ยั่งยืน

การต่อสู้กับวิกฤตมลพิษในแม่น้ำกกและแม่น้ำโขงจึงไม่ใช่เพียงการหาทางออกให้กับชาวประมงในวันนี้ แต่เป็นการวางรากฐานที่สำคัญในการสร้างความมั่นคงด้านสิ่งแวดล้อม อาชีพ และสุขภาพของประชาชนในภูมิภาคนี้อย่างยั่งยืนในอนาคต

คำถามสำคัญที่ต้องได้รับการตอบในไม่ช้าคือ รัฐบาลไทยจะสามารถกำหนด “แม่งาน” ที่มีประสิทธิภาพและความต่อเนื่องในการแก้ไขปัญหานี้ได้หรือไม่ และจะสามารถผลักดันให้เกิดการร่วมมือระหว่างประเทศที่เป็นรูปธรรมมากขึ้นอย่างไร

เสียงของชาวบ้านสบกกที่ได้รับการรับฟังโดยวุฒิสภาในวันที่ 20 กันยายนนี้ ถือเป็นเพียงจุดเริ่มต้นของเส้นทางยาวไกลที่จะนำไปสู่การแก้ไขปัญหาที่ซับซ้อนนี้ การประสบความสำเร็จในภารกิจนี้จะไม่ใช่เพียงชัยชนะของคนไทยเท่านั้น แต่จะเป็นตัวอย่างที่สำคัญในการจัดการปัญหาสิ่งแวดล้อมข้ามพรมแดนของภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ในศตวรรษที่ 21