วิกฤตน้ำใช้ลุ่มน้ำกก! รัฐบาลสั่ง “ป้องกันก่อนป่วย” สั่งล้างบ่อบาดาล 4 จุดเสี่ยงทันที

เชียงราย, 25 ตุลาคม 2568 — ในช่วงปลายฤดูฝนของจังหวัดเชียงราย ซึ่งเป็นช่วงเวลาที่ชาวบ้านคาดหวังว่าน้ำจะใสสะอาดและเริ่มกลับมาใช้ได้ตามปกติหลังน้ำหลากผ่านไป กลับกลายเป็นจุดเริ่มต้นของความกังวลครั้งใหม่ เมื่อมีการส่งสัญญาณเตือนถึง “การปนเปื้อนสารหนู” ในน้ำประปาหมู่บ้านบางแห่ง ในพื้นที่ลุ่มน้ำกกและพื้นที่ใกล้เคียง กระทั่งปัญหาดังกล่าวถูกยกระดับสู่เรื่องเร่งด่วนระดับรัฐบาลกลางและลงพื้นที่ตรวจสอบโดยตรงจากกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม (ทส.) ภายใต้การกำกับของรองนายกรัฐมนตรีและรัฐมนตรีว่าการกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม นายสุชาติ ชมกลิ่น ซึ่งได้รับข้อสั่งการโดยตรงจากนายกรัฐมนตรี นายอนุทิน ชาญวีระกูล

การเคลื่อนไหวดังกล่าวไม่ได้เป็นเพียงการตรวจสอบคุณภาพน้ำเท่านั้น แต่สะท้อนโจทย์ที่ใหญ่กว่า นั่นคือ “ความเชื่อมั่นต่อแหล่งน้ำกินน้ำใช้ของชุมชน” ในจังหวัดชายแดนภาคเหนือซึ่งเพิ่งผ่านเหตุอุทกภัยครั้งใหญ่ในปี 2567 และยังคงฟื้นตัวจากผลกระทบด้านโครงสร้างพื้นฐาน สิ่งแวดล้อม และสุขภาพประชาชน

วิกฤตน้ำใช้ในพื้นที่ลุ่มน้ำกก จากคำถามของชาวบ้านสู่ภารกิจระดับรัฐ

จุดเริ่มต้นของเรื่องนี้เกิดจากความกังวลของชุมชนในพื้นที่ริมแม่น้ำกก แม่น้ำรวก แม่น้ำสาย และแม่น้ำโขง ทั้งในอำเภอเมืองเชียงรายและอำเภอใกล้เคียง โดยเฉพาะพื้นที่ประปาหมู่บ้านที่ใช้น้ำบาดาลเป็นแหล่งผลิต เมื่อน้ำลดจากเหตุการณ์น้ำท่วมใหญ่ในปีที่ผ่านมา หลายชุมชนพบว่าน้ำมีสีและตะกอนผิดปกติ จนนำไปสู่การร้องเรียนและการตั้งข้อสงสัยว่าแหล่งน้ำใต้ดินอาจได้รับผลกระทบจากน้ำหลากหรือตะกอนที่ถูกพัดพามากับกระแสน้ำหลากอย่างฉับพลัน

เพื่อคลี่คลายปัญหาและตอบสนองต่อข้อร้องเรียนอย่างเป็นรูปธรรม ทส. ได้สั่งการให้กรมควบคุมมลพิษ (คพ.) ร่วมกับกรมทรัพยากรน้ำบาดาล สำนักงานทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมจังหวัดเชียงราย (ทสจ.เชียงราย) เทศบาล องค์การบริหารส่วนตำบล (อบต.) ผู้นำชุมชน ผู้ใหญ่บ้าน และประชาชนในพื้นที่ ลงพื้นที่ตรวจสอบคุณภาพน้ำประปาหมู่บ้านอย่างเร่งด่วน ระหว่างวันที่ 17–19 ตุลาคม 2568

นายสุรินทร์ วรกิจธำรง อธิบดีกรมควบคุมมลพิษ เปิดเผยถึงผลการตรวจสอบเบื้องต้นเมื่อวันที่ 24 ตุลาคม 2568 ว่า มีการลงพื้นที่ตรวจคุณภาพน้ำในระบบประปาหมู่บ้านรวมทั้งสิ้น 18 แห่ง ครอบคลุมทั้งแหล่งน้ำประปาภูเขา น้ำบาดาล และน้ำผิวดิน ในตำบลแม่ยาว ตำบลดอยฮาง ตำบลรอบเวียง ตำบลริมกก ในอำเภอเมืองเชียงราย ตำบลเวียงเหนือ อำเภอเวียงชัย ตำบลดงมหาวัน อำเภอเวียงเชียงรุ้ง ตำบลหนองป่าก่อ อำเภอดอยหลวง ตำบลท่าข้าวเปลือก อำเภอแม่จัน และตำบลบ้านแซว อำเภอเชียงแสน

การสุ่มตรวจดังกล่าวไม่ได้ทำเฉพาะในจุดจ่ายน้ำปลายทางเท่านั้น แต่รวมไปถึงการเก็บตัวอย่างน้ำดิบก่อนเข้าระบบกรอง ซึ่งถือเป็นจุดสำคัญในการประเมินความปลอดภัยของทั้งระบบ เพราะหากน้ำดิบมีการปนเปื้อนสูงกว่ามาตรฐาน ก็อาจส่งผลต่อประสิทธิภาพของระบบกรองและความปลอดภัยของผู้ใช้น้ำในระยะยาว

ผลตรวจสารหนู พบปนเปื้อน 4 จุด แต่ยังอยู่ในเกณฑ์มาตรฐาน

จากการตรวจวัดสารหนูเบื้องต้นด้วยชุดตรวจภาคสนามในพื้นที่ทั้ง 18 แห่ง พบว่า มี 4 แห่งที่ตรวจพบการปนเปื้อนสารหนู แบ่งเป็น

1. น้ำดิบ (ก่อนเข้าระบบกรอง) จำนวน 3 แห่ง
   • หมู่ 3 เทศบาลตำบลดอยฮาง อำเภอเมือง จังหวัดเชียงราย
   • หมู่ 4 บ้านเมืองงิม ตำบลริมกก อำเภอเมือง จังหวัดเชียงราย
   • หมู่ 12 บ้านสันต้นแหน ตำบลเวียงเหนือ อำเภอเวียงชัย จังหวัดเชียงราย
2. น้ำประปาหมู่บ้าน (น้ำที่จ่ายให้ประชาชนหลังการปรับปรุงคุณภาพน้ำ) จำนวน 1 แห่ง
   • หมู่ 5 บ้านป่ายางมน ตำบลรอบเวียง อำเภอเมือง จังหวัดเชียงราย

อย่างไรก็ตาม นายสุรินทร์ย้ำว่า การปนเปื้อนสารหนูที่ตรวจพบในทั้ง 4 แห่งยังอยู่ในระดับ “ไม่เกินมาตรฐาน” ซึ่งหมายความว่า ณ เวลาตรวจวัด คุณภาพน้ำยังไม่ถูกจัดให้อยู่ในระดับอันตรายตามเกณฑ์ด้านสาธารณสุข

แต่ประเด็นสำคัญคือ แม้ “ไม่เกินมาตรฐาน” หน่วยงานก็ยังไม่ปล่อยผ่าน

นายสุชาติ ชมกลิ่น รองนายกรัฐมนตรีและรัฐมนตรีว่าการกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม ให้ความเห็นอย่างชัดเจนว่า “การปนเปื้อนที่มียังอยู่ในเกณฑ์มาตรฐาน แต่อย่างไรก็ตาม การที่มีสารปนเปื้อนอยู่ในน้ำประปาหมู่บ้าน แม้ว่าจะอยู่ในระดับที่ต่ำกว่าเกณฑ์ แต่ก็เป็นสิ่งที่ต้องเร่งดำเนินการปรับปรุงแก้ไขเพื่อสุขภาพของพี่น้องประชาชน”

คำกล่าวนี้สะท้อนแนวทางการทำงานของรัฐบาลในลักษณะเชิงรุก คือ ไม่รอให้สถานการณ์เลวร้ายจนเป็นวิกฤตด้านสุขภาพแล้วค่อยแก้ แต่เลือกที่จะ “ป้องกันก่อนป่วย” ผ่านมาตรการสิ่งแวดล้อมและโครงสร้างน้ำสะอาดในระดับชุมชน

น้ำท่วมใหญ่ปี 2567 ตัวแปรสำคัญที่อาจฝังปัญหาไว้ใต้ดิน

การตรวจพบสารหนูไม่ใช่จุดจบของการวิเคราะห์ แต่เป็นจุดเริ่มต้นของ “การหาสาเหตุ” เนื่องจากสารหนูเป็นธาตุที่อาจเกิดขึ้นได้จากทั้งกระบวนการทางธรรมชาติ (เช่น แร่ธาตุในชั้นดินใต้ดินบางพื้นที่) และกิจกรรมของมนุษย์ (เช่น การรั่วไหลของของเสียหรือดินตะกอนจากพื้นที่ที่ถูกพัดพา)

นายสุชาติระบุว่า ปัจจัยหนึ่งที่กำลังได้รับการพิจารณาคือ เหตุการณ์ “น้ำท่วมใหญ่จังหวัดเชียงราย พ.ศ. 2567” ซึ่งส่งผลกระทบรุนแรงต่อหลายชุมชนในพื้นที่ลุ่มน้ำกกและลำน้ำสาขา น้ำหลากที่รุนแรงอาจพัดพาดิน ตะกอน หรือสารปนเปื้อนลงสู่พื้นที่ต่ำและซึมลงบ่อบาดาล โดยเฉพาะบ่อที่ไม่มีระบบป้องกันตะกอนหรือไม่มีการบำรุงรักษาอย่างสม่ำเสมอ

รองนายกรัฐมนตรีกล่าวต่อว่า “การปนเปื้อนที่เกิดขึ้นอาจมาจากสาเหตุอื่นที่ไม่ได้มาจากแหล่งน้ำบาดาลที่ใช้ในการผลิตน้ำประปาหมู่บ้านโดยตรง เนื่องจากเมื่อปีที่ผ่านมาจังหวัดเชียงรายมีน้ำท่วมใหญ่ อาจมีการพัดพาสารปนเปื้อนมาตกตะกอนในบ่อน้ำบาดาลที่ใช้ผลิตน้ำประปาหมู่บ้านได้”

ในแง่นี้ สถานการณ์น้ำท่วมไม่ได้จบลงเมื่อระดับน้ำลด แต่ทิ้งมรดกปัญหาทางสิ่งแวดล้อมที่ซ่อนอยู่ในบ่อบาดาล ซึ่งเป็นแหล่งน้ำดื่มและน้ำใช้สำคัญของชนบท การที่ตะกอนสะสมอยู่ก้นบ่อและในระบบปรับปรุงคุณภาพน้ำ สามารถกลายเป็น “แหล่งเสี่ยงเรื้อรัง” หากไม่มีการดูแลบ่ออย่างเป็นระบบและต่อเนื่อง

คำสั่งเร่งด่วน เป่าล้างบ่อบาดาล – ตรวจซ้ำ – สร้างความเชื่อมั่น

หลังได้รับรายงานผลตรวจเบื้องต้น นายสุชาติได้สั่งการโดยตรงให้ดำเนินมาตรการ 2 ระยะ คือ มาตรการแก้ไขทันที และมาตรการติดตามผล

มาตรการเร่งด่วนประกอบด้วย

1. การล้างบ่อบาดาลเชิงรุก
   สั่งให้กรมควบคุมมลพิษ สำนักงานทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมจังหวัดเชียงราย และกรมทรัพยากรน้ำบาดาล ทำการ “เป่าล้างบ่อบาดาล” ทั้ง 4 จุดที่ตรวจพบสารหนูทันที พร้อมดำเนินการขจัดตะกอนและตะกอนแขวนลอยที่อาจเป็นตัวพาสารปนเปื้อน ซึ่งรวมถึงการปรับสภาพระบบกรองและการตรวจสอบความสมบูรณ์ของระบบกรองประปาหมู่บ้าน
2. การตรวจวัดคุณภาพน้ำซ้ำ
   หลังการล้างบ่อ จะมีการเก็บตัวอย่างน้ำและตรวจวิเคราะห์ซ้ำ เพื่อยืนยันว่าการปนเปื้อนลดลงและอยู่ในระดับปลอดภัย พร้อมจัดทำรายงานสรุปผลเพื่อสื่อสารกับผู้นำท้องถิ่นและชาวบ้านในพื้นที่โดยตรง

มาตรการทั้งสองถือเป็นการทำงานเชิงระบบ คือ ไม่เพียงแก้ที่อาการ (ค่าปนเปื้อน) แต่แก้ที่ต้นตอ (ตะกอนและการบำรุงรักษาบ่อ) และไม่เพียงแก้ในเชิงเทคนิค แต่รวมถึงการ “สื่อสารความเสี่ยง” เพื่อฟื้นความเชื่อมั่นของประชาชน

ในทางสาธารณสุขและสิ่งแวดล้อม ความเชื่อมั่นไม่ใช่เรื่องรอง แต่เป็นเงื่อนไขสำคัญที่ทำให้ชุมชนยังยอมใช้น้ำในระบบที่รัฐจัดหาโดยไม่ตื่นตระหนกหรือหันไปใช้น้ำที่ไม่ได้ผ่านกระบวนการบำบัด ซึ่งอาจยิ่งเสี่ยงกว่า

ทำไม “ไม่เกินมาตรฐาน” แต่ยังต้องเร่งแก้?

คำถามสำคัญที่เกิดขึ้นในสังคมคือ เมื่อหน่วยงานยืนยันว่าค่าที่ตรวจพบ “ยังไม่เกินมาตรฐาน” เหตุใดจึงต้องเร่งล้างบ่อบาดาลและตรวจซ้ำ เหตุใดจึงต้องตั้งทีมลงพื้นที่หลายหน่วยงานพร้อมกันในเวลาอันสั้น

คำตอบนี้สะท้อนวิธีคิดด้านการจัดการสิ่งแวดล้อมเชิงป้องกัน (precautionary approach) ที่รัฐบาลกลางต้องการใช้ในพื้นที่เชียงราย ซึ่งเป็นจังหวัดที่เผชิญความเสี่ยงสิ่งแวดล้อมซ้ำซาก ทั้งดินถล่ม น้ำป่าไหลหลาก น้ำท่วมฉับพลัน และภัยแล้งสลับในบางฤดู

หากชุมชนป้อนสัญญาณความเสี่ยงเข้าระบบรัฐ แล้วรัฐนิ่งเฉย ความรู้สึก “ไม่ปลอดภัย” จะเร่งขยายเป็นความไม่ไว้วางใจต่อระบบน้ำประปาหมู่บ้านโดยรวม ส่งผลกระทบในระยะยาว เช่น ประชาชนหันไปใช้น้ำบาดาลส่วนตัวที่ไม่ได้ตรวจคุณภาพ ไม่มีระบบกรอง ไม่มีการกำจัดโลหะหนักและจุลินทรีย์ ซึ่งจะยิ่งเสี่ยงต่อสุขภาพมากกว่าในเชิงโครงสร้าง

การเร่งจัดทีมตรวจสอบ 18 หมู่บ้านใน 9 ตำบล 7 อำเภอจึงไม่ใช่เพียงการตอบสนองคำสั่งของฝ่ายบริหารระดับสูง แต่คือการสร้าง “โครงสร้างความไว้วางใจ” ระหว่างรัฐกับชุมชน ว่าประชาชนในพื้นที่ไม่ได้ถูกปล่อยให้อยู่กับความเสี่ยงลำพัง

เชียงราย จังหวัดชายแดนกับต้นทุนความเปราะบางด้านทรัพยากรน้ำ

เชียงรายเป็นจังหวัดชายแดนที่ตั้งอยู่บนพื้นที่รับน้ำจากลุ่มน้ำหลายสาย ทั้งแม่น้ำกก แม่น้ำรวก แม่น้ำสาย และแม่น้ำโขง ลักษณะภูมิประเทศที่มีทั้งพื้นที่ราบลุ่มริมน้ำ พื้นที่รอยต่อภูเขา–ที่ราบเชิงเขา และพื้นที่เมืองที่กำลังขยายตัว ทำให้ปัญหา “คุณภาพน้ำ” ไม่ใช่ปัญหาของคนปลายน้ำเพียงฝ่ายเดียว แต่เป็นปัญหาที่เชื่อมโยงตั้งแต่ต้นน้ำถึงปลายน้ำ

เมื่อเกิดอุทกภัยครั้งใหญ่ เช่นที่เชียงรายประสบในปี 2567 น้ำหลากที่รุนแรงไม่ได้ทิ้งไว้เพียงร่องรอยความเสียหายของบ้านเรือนและพื้นที่เกษตร แต่ยังรวมถึงตะกอนดินและสารต่าง ๆ ที่ไหลลงสู่พื้นที่ลุ่มต่ำ ซึ่งจำนวนไม่น้อยจากตะกอนเหล่านี้อาจซึมสะสมลงไปในชั้นบ่อบาดาลที่ชุมชนใช้เป็นต้นทางของระบบประปาหมู่บ้าน

การที่หน่วยงานภาครัฐยอมรับในเชิงนโยบายว่า การปนเปื้อนอาจเชื่อมโยงกับ “น้ำท่วมใหญ่ พ.ศ. 2567” เป็นสัญญาณว่าสถานการณ์ภัยพิบัติทางธรรมชาติไม่ใช่เรื่องชั่วคราว แต่กำลังกลายเป็นปัจจัยโครงสร้างด้านสาธารณสุขของจังหวัดชายแดน ซึ่งจำเป็นต้องวางแผนระยะยาวทั้งในมิติการจัดแหล่งน้ำสำรอง การยกระดับระบบกรอง และการเฝ้าระวังคุณภาพน้ำเชิงพื้นที่

กล่าวอีกแบบคือ ตั้งแต่นี้ไป ทุกครั้งที่เชียงรายถูกน้ำท่วมใหญ่ หน่วยงานน้ำและสิ่งแวดล้อมอาจต้องมองเลยกว่าการซ่อมสะพานหรือขุดลอกแม่น้ำ แต่ต้องลงไปถึง “ไส้ในของระบบน้ำดื่มหมู่บ้าน” ด้วย

บทบาทของส่วนกลางกับท้องถิ่น รัฐบาลสั่งการ – ท้องถิ่นร่วมปฏิบัติ

อีกประเด็นสำคัญของกรณีเชียงรายครั้งนี้ คือรูปแบบการประสานงานระหว่างส่วนกลาง ส่วนภูมิภาค และท้องถิ่น ซึ่งเป็นตัวอย่างของการทำงานแบบบูรณาการ

ข้อมูลที่เปิดเผยระบุชัดว่า การตรวจสอบคุณภาพน้ำครั้งนี้ไม่ได้เป็นเพียงภารกิจของกรมควบคุมมลพิษในฐานะหน่วยงานวิเคราะห์คุณภาพสิ่งแวดล้อมเท่านั้น แต่ยังมีกรมทรัพยากรน้ำบาดาลเป็นผู้เชี่ยวชาญด้านโครงสร้างบ่อและระบบน้ำใต้ดิน สำนักงานทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมจังหวัดเชียงรายทำหน้าที่เชื่อมหน่วยงานรัฐกับชุมชนในพื้นที่ ขณะที่เทศบาล อบต. ผู้ใหญ่บ้าน และประชาชนในพื้นที่ เข้าร่วมทั้งการเก็บตัวอย่าง การให้ข้อมูลในพื้นที่จริง และการติดตามผล

โครงสร้างแบบนี้แตกต่างจากการแก้ปัญหาแบบบนลงล่าง (top-down) ที่มักจะจบลงด้วยการประกาศคำสั่ง แต่ไม่ถึงมือประชาชน เพราะในกรณีนี้ ฝ่ายปฏิบัติการในพื้นที่สามารถลงมือ “เป่าล้างบ่อบาดาล” และประสานการใช้น้ำชั่วคราวได้ทันทีเมื่อได้รับคำสั่ง ไม่ต้องรอการเดินเรื่องใหม่อีกหลายขั้น

ความหมายเชิงสังคม น้ำประปาหมู่บ้านไม่ใช่แค่สาธารณูปโภค แต่เป็น “ความมั่นคงของชีวิตประจำวัน”

สำหรับครัวเรือนในระดับชุมชน ประปาหมู่บ้านไม่ใช่เพียงท่อน้ำ แต่มันคือเส้นเลือดหลักของชีวิตประจำวัน ตั้งแต่การหุงหาอาหาร การอาบน้ำ การดูแลเด็กเล็กและผู้สูงอายุ ไปจนถึงการทำการเกษตรขนาดย่อมในครัวเรือน

ดังนั้น เมื่อเกิดการพูดถึงคำว่า “ปนเปื้อนสารหนู” ในพื้นที่ แม้จะมีคำยืนยันว่า “ยังไม่เกินมาตรฐาน” คำนี้ก็เพียงพอที่จะทำให้ประชาชนจำนวนมากเกิดความกังวล ว่าน้ำที่ใช้ทุกวันปลอดภัยจริงหรือไม่ การต้มน้ำพอหรือไม่ ต้องซื้อน้ำดื่มเพิ่มหรือไม่ ครัวเรือนยากจนจะรับภาระได้อย่างไร สิ่งเหล่านี้เป็นคำถามที่เกิดขึ้นทันทีตามธรรมชาติของสังคมในภาวะเสี่ยง

นั่นคือเหตุผลที่รองนายกรัฐมนตรีและรัฐมนตรีว่าการกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม ระบุว่า รัฐบาลให้ความสำคัญอย่างยิ่งกับการดำเนินการเชิงรุก และสั่งให้ “ตรวจซ้ำ” หลังการล้างบ่อ เพื่อให้มีหลักฐานรองรับในการสื่อสารกับประชาชน

กล่าวอีกนัยหนึ่ง การตรวจซ้ำไม่ใช่เพื่อตรวจระบบ แต่เพื่อตอบประชาชนตรง ๆ ว่า “ใช้น้ำได้หรือยัง” ด้วยข้อมูลวัดผลจริงหลังการฟื้นฟู

จากความกังวลสู่แผนฟื้นฟูระยะยาว

เมื่อพิจารณาทั้งกระบวนการจะเห็นว่าปมสำคัญของข่าวนี้มีอยู่สองชั้น

ชั้นแรก คือ ประเด็นด้านความปลอดภัยเฉพาะหน้า ซึ่งได้รับการตอบสนองด้วยการลงพื้นที่ตรวจวัดสารหนู การยืนยันค่าปนเปื้อน และคำสั่งล้างบ่อบาดาลในพื้นที่ที่มีความเสี่ยงทั้งสี่จุด

ชั้นที่สอง คือ ประเด็นด้านความยั่งยืนของระบบน้ำสะอาดชุมชนในจังหวัดเชียงรายและจังหวัดใกล้เคียง ซึ่งได้รับการยกระดับสู่การทำงานร่วมกันของหลายหน่วยงาน ทั้งกรมควบคุมมลพิษ กรมทรัพยากรน้ำบาดาล สำนักงานทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมจังหวัดเชียงราย รวมถึงองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น โดยทั้งหมดอยู่ภายใต้กรอบนโยบายที่นายกรัฐมนตรีและรองนายกรัฐมนตรีสั่งการเพื่อคุ้มครองสุขภาพประชาชน

ในเชิงนโยบายสาธารณะ สิ่งนี้สะท้อนความพยายามสร้าง “มาตรฐานใหม่” ในการดูแลระบบประปาหมู่บ้าน ไม่ใช่แค่ซ่อมเฉพาะจุดเมื่อเสีย แต่ต้องบริหารจัดการเชิงป้องกัน ตรวจเฝ้าระวังหลังภัยพิบัติ และสื่อสารผลตรวจอย่างโปร่งใส

น้ำสะอาด คือศักดิ์ศรีของชุมชน

กรณีเชียงรายครั้งนี้ชี้ให้เห็นอย่างชัดเจนว่า เรื่องน้ำไม่ใช่เพียงทรัพยากรธรรมชาติ แต่เป็นเรื่องของคุณภาพชีวิต ความไว้วางใจต่อรัฐ ความมั่นคงของชุมชน และความยั่งยืนในการฟื้นตัวหลังภัยพิบัติ

ในระยะสั้น การลงพื้นที่ตรวจ 18 จุด การพบการปนเปื้อนสารหนู 4 จุด (แม้อยู่ในเกณฑ์มาตรฐาน) การสั่งการ “เป่าล้างบ่อบาดาล” ในพื้นที่เสี่ยง และการตรวจซ้ำ ล้วนเป็นมาตรการเชิงรุกที่ออกแบบมาเพื่อสร้างความเชื่อมั่นและป้องกันปัญหาสุขภาพในอนาคต

ในระยะยาว กรณีนี้ได้ส่งสัญญาณเตือนว่าหลังภัยพิบัติใหญ่ เช่น น้ำท่วมปี 2567 หน้าที่ของรัฐไม่ได้จบลงเมื่อระดับน้ำลด แต่เพิ่งเริ่มต้นในภารกิจที่ซับซ้อนกว่านั้น นั่นคือการฟื้นฟูทรัพยากรพื้นฐานที่สุดของชีวิตมนุษย์ น้ำที่ปลอดภัย

และในมุมของประชาชน สิ่งที่หลายคนต้องการอาจไม่ใช่เพียงการประกาศตัวเลขทางเทคนิค แต่คือการยืนยันที่ตรวจสอบได้ว่า “น้ำที่บ้านฉันยังปลอดภัยสำหรับคนในครอบครัว” ซึ่งเป็นเป้าหมายเดียวกับที่หน่วยงานรัฐระบุว่ากำลังเร่งดำเนินการอยู่ในขณะนี้

นายก อบจ.เชียงราย สั่งเร่งเครื่อง “ปลดล็อกลำน้ำจัน” แม่จัน—ป่าตึง แก้น้ำท่วมซ้ำซากด้วย 3 ทางคู่ขนาน สำรวจ-อนุญาต-ขุดลอกตามกฎหมาย

เชียงราย, 23 ตุลาคม 2568 – สัญญาณจากลุ่มน้ำที่ไม่เคยเงียบ ลำน้ำจันในอำเภอแม่จัน จังหวัดเชียงราย ไม่ใช่เพียงเส้นน้ำที่ไหลผ่านทุ่งนาและชุมชน หากแต่เป็น “เส้นเลือด” ของเศรษฐกิจฐานราก—ตั้งแต่ข้าวไร่ ข้าวนา ไปจนถึงเส้นทางสัญจรและโครงสร้างพื้นฐานท้องถิ่น ทุกครั้งที่ฝนหลงฤดูกาลหรือลมมรสุมทวีแรง ระดับน้ำในลำน้ำจันขยับขึ้นอย่างฉับพลัน ภาพน้ำเอ่อสองฝั่งและข่าวสะพานขาดจึงปรากฏซ้ำแล้วซ้ำเล่า จนกลายเป็น “เรื่องเล่าประจำฤดู” ของแม่จันและตำบลป่าตึง โดยเฉพาะเหตุการณ์ท่วมฉับพลันหลายครั้งในช่วงปี 2566–2568 ที่ย้ำเตือนให้หน่วยงานรัฐต้องลงมือแก้ที่ “ต้นเหตุ” มากกว่าไล่ปิดจุดเสี่ยงทีละจุดในนาทีสุดท้ายของวิกฤต และยิ่งเมื่อลำน้ำแม่จัน—เครือข่ายเดียวกับลำน้ำจัน—เป็นหนึ่งในลุ่มน้ำสำคัญของเชียงราย ความชัดเจนด้าน “แผนงาน–อำนาจ–กฎหมาย” จึงต้องมาก่อนเครื่องจักรกลหนักเสมอ

อบจ.เชียงรายประกาศวาระเร่งด่วน “ลำน้ำจัน”

วันที่ 22 ตุลาคม 2568 นางอทิตาธร วันไชยธนวงศ์ นายกองค์การบริหารส่วนจังหวัด (อบจ.) เชียงราย มอบหมายให้นายจิราวุฒิ แก้วเขื่อน รองนายก อบจ. พร้อมนายประเสริฐ ชุ่มเมืองเย็น ประธานสภา อบจ. นำทีมลงพื้นที่ตรวจสอบลำน้ำจัน ตำบลป่าตึง อำเภอแม่จัน รับฟังข้อเท็จจริงจากผู้นำท้องที่–ท้องถิ่น และประชาชน โดยสรุปสาเหตุหลักของปัญหาว่า “ทางน้ำตื้นเขินจากตะกอนดินทับถมและวัชพืชหนาแน่น” ขณะที่การเข้าเครื่องจักรขุดลอกติดข้อจำกัดเชิงกฎหมาย เพราะแนวลำน้ำบางตอนทับซ้อนพื้นที่ป่าสงวนแห่งชาติ และเป็นทางน้ำที่อยู่ในความดูแลของกรมเจ้าท่า (สำนักงานเจ้าท่าภูมิภาค สาขาเชียงราย) จึงต้องดำเนินการ “ขออนุญาตตามขั้นตอน” ก่อนทุกครั้ง. (ถ้อยแถลง/สรุปสาระจากการลงพื้นที่)

ประเด็นนี้ไม่ใช่ข้ออ้าง หากแต่เป็น “ข้อเท็จจริงทางกฎหมาย” ที่ทุกหน่วยในสนามต้องยึดถือการปรับปรุงลำน้ำ–ขุดลอกในทางน้ำสาธารณะอยู่ภายใต้ระเบียบกรมเจ้าท่า และเมื่อแนวลำน้ำพาดผ่านเขตป่าสงวนแห่งชาติ งานดังกล่าวต้องสอดคล้องกับกฎหมายป่าสงวนฯ และหลักเกณฑ์อนุญาตใช้ประโยชน์ในเขตป่าโดยเคร่งครัด

ภูมิทัศน์ภัยเสี่ยงลำน้ำตื้นเขิน–วัชพืชหนาแน่น–ฝนหลากเร็ว

ชุมชนริมลำน้ำจันและลุ่มน้ำแม่จันรู้ซึ้งดีว่า “ความเสี่ยงเกิดไว” แค่ฝนต่อเนื่องไม่กี่ชั่วโมง น้ำป่าไหลหลากก็ทวีแรง เกิดน้ำเอ่อสองฝั่ง กระทบพื้นที่อยู่อาศัย–ถนน–สะพาน และพื้นที่เกษตร ข้อมูลข่าวและคลิปเหตุการณ์ในช่วงปีที่ผ่านมา สะท้อนรูปแบบภัยซ้ำระดับน้ำขึ้นรวดเร็วในเวลากลางคืน ก่อนลดลงในชั่วโมงถัดมา ทิ้งโคลนตมและความเสียหายไว้เบื้องหลัง ขณะเดียวกัน สะพานและจุดข้ามที่เป็น “คอขวด” กลับยิ่งเปราะบางเมื่อทางน้ำตื้นเขิน เพราะแรงดันน้ำกระแทกโครงสร้างโดยตรงในช่วงพีก

นอกจากนี้ จุดวัดระดับน้ำใกล้สะพานบ้านป่าตึงในแม่จัน ซึ่งเผยแพร่ค่าระดับเตือนภัย–วิกฤตอย่างสม่ำเสมอ ยังชี้ให้เห็น “กระพือคลื่นระดับน้ำ” ในบางเหตุการณ์ ที่ระดับน้ำไต่เส้นเตือนภัยอย่างฉับพลัน ขีดเส้นใต้ข้อเท็จจริงว่า การรู้เท่าทันสถานการณ์แบบเรียลไทม์ และการเพิ่ม “ความสามารถระบายน้ำ” ในทางน้ำหลัก คือเงื่อนไขขั้นต่ำในการลดความเสียหายซ้ำรอบ

โครงสร้างกฎหมายทำไม “มีรถ–มีแบ็กโฮ” แต่ยังลงมือไม่ได้

1) ทางน้ำสาธารณะในกำกับกรมเจ้าท่า
ระเบียบและหลักเกณฑ์ของกรมเจ้าท่ากำหนดชัดว่า งานขุดลอกเพื่อดูแลรักษาสภาพลำน้ำ–ลำคลอง–แม่น้ำ ต้อง “ขออนุญาตเป็นหนังสือ” แนบแบบคำขอ รายละเอียดแนวขุดลอก ปริมาณวัสดุ วิธีขนย้าย–ทิ้งกอง และหนังสือยินยอมของเจ้าของที่ดินกรณีนำวัสดุขึ้นฝั่ง รวมถึงเอกสารสิ่งล่วงล้ำลำน้ำที่เกี่ยวข้อง ทั้งหมดนี้เพื่อป้องกันผลกระทบต่อการไหล–การเดินเรือ–ความปลอดภัย และสิ่งแวดล้อมลำน้ำ

2) เขตป่าสงวนแห่งชาติในกำกับกรมป่าไม้
เมื่อแนวลำน้ำบางช่วงทับซ้อนเขตป่าสงวนฯ การเข้าดำเนินการต้องเป็นไปตามพระราชบัญญัติป่าสงวนแห่งชาติ และหลักเกณฑ์ที่คณะกรรมการพิจารณาการใช้ประโยชน์ในเขตป่าสงวนกำหนด อนุญาตเป็นรายกรณี–ตามวัตถุประสงค์–ตามช่วงเวลา และเงื่อนไขลดผลกระทบต่อทรัพยากร ก่อนจะเดินหน้าเครื่องจักรได้จริง

3) หลักคิด “กฎหมายก่อนเครื่องจักร”
สำหรับท้องถิ่น หลักคิดนี้หมายความว่า แม้องค์กรจะพร้อมด้วยเครื่องจักรและคน แต่หากยังไม่ “เคลียร์อำนาจและอนุญาต” ทุกฟันเฟืองก็ขยับไม่ได้ เพราะการขุดลอกโดยมิชอบอาจก่อผลกระทบข้ามเขต ทั้งตลิ่งพัง–ตะกอนไหล–รุกล้ำตลิ่งสาธารณะ และอาจเป็นความผิดตามหลายกฎหมายพร้อมกัน

เสียงจากสนามคำย้ำชัดของรองนายก อบจ.เชียงราย

นายจิราวุฒิ แก้วเขื่อน รองนายก อบจ.เชียงราย ให้ข้อมูลหลังลงพื้นที่ว่า “เครื่องจักร อบจ. พร้อมเข้าทำงาน แต่ ณ ตอนนี้ยังเข้าเครื่องจักรไม่ได้ เพราะต้องรอการอนุญาตจากหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง ได้แก่ สำนักงานเจ้าท่าภูมิภาค สาขาเชียงราย และกรมป่าไม้ เพื่อให้ทุกขั้นตอนถูกต้องตามระเบียบ” พร้อมมอบหมายให้องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 5 แห่งในแนวลำน้ำที่ได้รับผลกระทบร่วมกัน “เร่งจัดทำคำขอ–แผนที่สังเขป–แนวขุดลอก–จุดทิ้งตะกอน และเอกสารแนบ” เพื่อยื่นขออนุญาตให้ทัน “ช่วงฤดูแล้ง” ซึ่งเป็นหน้าต่างเวลาที่เหมาะสมที่สุดสำหรับงานในลำน้ำ

สาระสำคัญของถ้อยแถลงนี้ชี้เป้าไปที่ “การจัดการเชิงระบบ” มากกว่าการแก้จุดเฉพาะหน้า เพราะถ้าเอกสารไม่ครบหรือเสนอไม่ตรงตามหลักเกณฑ์ งานจะสะดุดตั้งแต่ชั้นพิจารณา และฤดูฝนรอบใหม่อาจมาถึงก่อนที่เครื่องจักรจะได้แตะตลิ่ง

จากข้อมูลสู่แผน3 ทางคู่ขนาน “สำรวจ–อนุญาต–ขุดลอก”

ทางที่ 1: สำรวจ–ออกแบบเชิงชลศาสตร์
เริ่มจากสำรวจความกว้าง–ลึก–ความลาดเอียงของท้องน้ำ ระบุ “คอขวดไฮดรอลิก” ที่เกิดจากตะกอน–ผักตบ–ไม้ล้ม–สิ่งปลูกสร้างที่ล่วงล้ำ กำหนดระยะขุดลอกและแนวตัดแต่งพืชน้ำแบบมี “บัฟเฟอร์โซน” รักษาตลิ่ง ลดการพังทลาย พร้อมกำหนดจุดพักตะกอน–จุดทิ้งกอง และเส้นทางขนย้ายที่ไม่ผ่านพื้นที่อ่อนไหว

ทางที่ 2: อนุญาต–เคลียร์กฎหมาย
ยื่นคำขอขุดลอกตามแบบของกรมเจ้าท่า (แบบ ข.1) แนบเอกสารให้ครบถ้วน รวมถึงหนังสือยินยอมพื้นที่ทิ้งกอง วางแผนเวลา–วิธีการทำงานในเขตป่าสงวนฯ ตามกรอบของกรมป่าไม้ ทำ TOR และมาตรการป้องกันผลกระทบ (เช่น ควบคุมขุ่น–ป้องกันตลิ่งพัง–จัดการตะกอน) ให้เป็นไปตามหลักเกณฑ์ เพื่อให้ฝ่ายอนุญาตพิจารณาได้เร็วและเชื่อมั่นได้

ทางที่ 3: ขุดลอก–บำรุงรักษาต่อเนื่อง
เมื่อได้รับใบอนุญาต ให้เข้าดำเนินการในฤดูแล้ง ลดความเสี่ยงน้ำหลาก ระบุ “ช่วงยกระดับมาตรฐาน” เช่น ตัดวัชพืชซ้ำทุก 3–6 เดือน ในจุดที่เป็นคอขวด ติดตามระดับความลึกหลังขุดลอก พร้อมระบบรายงานผล–โปร่งใส เปิดเผยแก่สาธารณะ

ทำไม “ฤดูแล้ง” คือหน้าต่างเวลา

งานในลำน้ำระหว่างฤดูแล้งช่วยลดผลกระทบ 3 ประการ หนึ่ง ลดความเสี่ยงน้ำขุ่นและตะกอนเคลื่อนย้ายลงท้ายน้ำ สอง เครื่องจักรทำงานได้ปลอดภัยและแม่นจุดมากขึ้น สาม เปิดพื้นที่ท้องน้ำให้พร้อมรับปริมาณน้ำช่วงต้นฤดูฝน ทั้งหมดสอดคล้องกับแนวทางของกรมเจ้าท่าที่ให้ความสำคัญต่อการดูแลสภาพลำน้ำเพื่อการเดินเรือ–ป้องกันอุทกภัย–และความปลอดภัยสาธารณะ

มิติสังคม–เศรษฐกิจ เม็ดเงินซ่อมสะพาน vs งบป้องกัน

เมื่อสะพานหรือถนนได้รับผลกระทบจากน้ำหลาก งบซ่อมบำรุงมักสูงและใช้เวลานาน ขณะที่การ “เพิ่มความสามารถระบายน้ำ” ตั้งแต่ต้นทางผ่านการขุดลอกตามหลักวิศวกรรม และการจัดระเบียบสิ่งล่วงล้ำลำน้ำตามกฎหมาย อาจใช้งบน้อยกว่าและสร้างผลคุ้มค่าในระยะกลาง–ยาว ที่สำคัญคือคืน “ความมั่นใจ” ให้ประชาชนและผู้ประกอบการ เพราะการคาดการณ์เส้นระดับน้ำในเหตุการณ์ฝนหนักจะดีขึ้น เมื่อช่องทางน้ำไม่ถูกหรี่ด้วยตะกอนและวัชพืช

รู้จักเครือข่ายลำน้ำ  “น้ำแม่จัน–น้ำจันน้อย–ลำน้ำจัน”

ฐานภูมิศาสตร์บอกเราว่า น้ำแม่จันมีสาขาสำคัญหลายเส้น รวมทั้งน้ำจันน้อย และไหลผ่านตำบลป่าตึงก่อนลงสู่พื้นที่ปลายน้ำในเชียงแสน ความยาวลำน้ำราว 86 กิโลเมตร ครอบคลุมพื้นที่ลุ่มน้ำราว 236 ตารางกิโลเมตร ซึ่งเป็น “แหล่งปลูกข้าวสำคัญ” ของเชียงราย โจทย์น้ำท่วมในแม่จัน–ป่าตึง จึงไม่ใช่เรื่องเฉพาะหมู่บ้าน แต่กระทบเครือข่ายเศรษฐกิจทั้งลุ่มน้ำ หากบริหารจัดการได้ดี ผลลัพธ์จะสะท้อนกลับเป็น “เสถียรภาพรายได้” ของครัวเรือนเกษตรจำนวนมาก

หลักฐานภาคสนาม ร่องรอยเหตุการณ์ซ้ำ–ข้อมูลเตือนภัย

ข่าวและรายงานภาคสนามต่อเนื่องในช่วงพายุฝน ปี 2566–2567–2568 ยืนยันภาพ “น้ำหลากฉับพลัน” ในแม่จันและป่าตึง แม้ทรัพย์สินเสียหายไม่รุนแรงในบางครั้ง แต่จุดวิกฤตอย่างสะพานเหล็กข้ามลำน้ำจันเคยถูกน้ำพัดขาด ขณะเดียวกัน จุดวัดระดับน้ำในป่าตึงมีเกณฑ์เตือนภัย–วิกฤตชัดเจนให้ติดตามแบบเรียลไทม์ ซึ่งหน่วยงานท้องถิ่นและประชาชนควรใช้เป็น “เรดาร์ร่วม” เพื่อกำหนดขั้นปฏิบัติการอพยพ–ปิดจุดเสี่ยง–และเปิดทางน้ำทดแทนในระยะสั้น.

แนวทางปฏิบัติ (เช็กลิสต์) สำหรับท้องถิ่น 5 องค์กรในแนวลำน้ำ

1. ตั้ง “คณะทำงานเอกสารอนุญาต” ร่วมกับ อบจ.–สำนักงานเจ้าท่าภูมิภาค–หน่วยป่าไม้ ระบุแนวขุดลอก–จุดทิ้งตะกอน–บัฟเฟอร์โซนตลิ่งให้ชัด
2. ใช้ “ข้อมูลระดับน้ำ” จากสถานีป่าตึงและจุดใกล้เคียง เป็นฐานออกแบบทางชลศาสตร์และกำหนดช่วงเวลาทำงาน
3. จัดทำ “แผนที่สิ่งล่วงล้ำลำน้ำ” แบบเปิดเผย—ท่าเทียบเรือ ท่อ–คู–คลองเชื่อม เสา–สะพาน พร้อมแผนรื้อเฉพาะที่จำเป็นตามกฎหมาย
4. กำหนด “มาตรการสิ่งแวดล้อม” เฉพาะจุด เช่น ผ้ากรอง–บ่อดักตะกอน–เสริมตลิ่งแบบนุ่ม ลดการพังทลายหลังขุด
5. ออกแบบ “ปฏิทินบำรุงรักษา” ตัดวัชพืชซ้ำ–กำจัดตะกอนคอขวดทุก 3–6 เดือน โดยรายงานต่อสาธารณะ

เสียงประชาชนต้องมากับ “ข้อมูลที่จับต้องได้”

ความเชื่อมั่นของชุมชนไม่ได้เกิดจากรถแบ็กโฮที่ลงทำงานเท่านั้น แต่อยู่ที่ “ข้อมูล–กติกา–ความโปร่งใส” เช่น ป้ายประชาสัมพันธ์หน้าพื้นที่ทำงาน แสดงแผนที่แนวขุด–ปริมาณตะกอน–ช่วงเวลา–ผู้รับผิดชอบ–เลขที่ใบอนุญาตกรมเจ้าท่า–เลขที่อนุญาตเขตป่าสงวนฯ และช่องทางร้องเรียน เมื่อประชาชนเห็นกระบวนการครบถ้วน จะพร้อมเป็น “ผู้ร่วมเฝ้าระวัง” มากกว่าเป็นเพียง “ผู้ถูกกระทบ”

 “ฤดูแล้งนี้” คือความท้าทาย

ถ้าทุกเอกสารสามารถยื่นและพิจารณาได้ทันฤดูแล้งปีนี้ โอกาสแก้คอขวดไฮดรอลิกในช่วงสำคัญของลำน้ำจันจะสูงขึ้นมาก ระดับน้ำพีกในฤดูฝนถัดไปมีแนวโน้มลดลง และความเสียหายต่อสะพาน–ถนน–พื้นที่เกษตรจะลดความถี่ลง แต่หากเอกสารสะดุดหรือติดเงื่อนไขพื้นที่ซับซ้อน งานขุดลอกอาจต้องเลื่อนไป ซึ่งหมายถึง “ต้นทุนเวลา” ที่ชุมชนต้องแบกรับ

กฎหมาย–เครื่องจักร–ชุมชน ต้องเดินพร้อมกัน

กรณีลำน้ำจัน ป่าตึง–แม่จัน คือบทพิสูจน์ของการบริหารจัดการเชิงบูรณาการ อบจ.เป็นแม่งานประสาน เชื่อม 5 ท้องถิ่นให้ยื่นอนุญาตเร็ว กรมเจ้าท่ากำกับตามหลักวิชาชีพและความปลอดภัยทางน้ำ กรมป่าไม้สร้างสมดุลการใช้ประโยชน์–การอนุรักษ์ ขณะที่ชุมชนช่วยเฝ้าระวัง–แจ้งเตือนและร่วมดูแลตลิ่ง หาก “เอกสาร–วิศวกรรม–การมีส่วนร่วม” เดินทันฤดูแล้ง เครื่องจักรจะได้ลงทำงานอย่างถูกต้อง และฤดูฝนหน้าจะไม่เป็น “ฤดูซ้ำรอย” อีกต่อไป