ไทม์ไลน์ย่อของอาคารสัญลักษณ์

• 2440–2443: ก่อสร้าง–เปิดใช้งานศาลากลางจังหวัด
• 2512: ย้ายศูนย์ราชการไปอาคารแห่งใหม่ นอกย่านเมืองเก่า
• 2520: กรมศิลปากรขึ้นทะเบียนเป็น โบราณสถาน
• 2539: ฟื้นบทบาทเป็น หอวัฒนธรรมนิทัศน์เฉลิมพระเกียรติกาญจนาภิเษก
• 2561: ปรับเป็น พิพิธภัณฑ์ภาพเจียงฮาย/หอพิพิธภัณฑ์ภาพเก่าเมืองเชียงราย ภายใต้ อบจ.
• 2568–2569: แผนอนุรักษ์ครั้งใหญ่ ปรับโครงสร้าง–หลังคา–ระบบภายใน พร้อมออกแบบนิทรรศการถาวรใหม่

งบประมาณ–สัญญา–ผู้เกี่ยวข้อง กลไกกำกับความโปร่งใส

ข้อมูลบนป้ายโครงการระบุรายละเอียดสำคัญ ได้แก่

• เลขที่สัญญา: 211/2568
• วงเงินสัญญา: 36,572,000 บาท (กรอบภาพรวมโครงการไม่เกิน 40 ล้านบาท)
• วันเริ่ม–สิ้นสุดสัญญา: 6 ส.ค. 2568 – 31 ก.ค. 2569
• ผู้รับจ้าง: ห้างหุ้นส่วนจำกัด กนกลักษณ์ บิลดิ้ง โฮม
• หน่วยงานร่วมดำเนินการ: จังหวัดเชียงราย, อบจ.เชียงราย, สำนักศิลปากรที่ 7 เชียงใหม่, มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลล้านนา เชียงราย

มี คณะกรรมการตรวจรับพัสดุ จากหน่วยงานภาครัฐ–สถาบันการศึกษาร่วมกำกับคุณภาพและมาตรฐานงานอนุรักษ์ เพื่อให้การซ่อม–เสริม–ปรับใช้อยู่ภายใต้หลักวิชาชีพสถาปัตยกรรมอนุรักษ์ โดยยึดแนวทางของกรมศิลปากร ทั้งในส่วนวัสดุ เทคนิค และการคงร่องรอยประวัติศาสตร์เดิม

อนุรักษ์เชิงวิศวกรรมควบคู่ภัณฑารักษ์

แผนงานแบ่งเป็นสองแกนหลัก

1) งานกายภาพอาคาร

• ซ่อม–เสริมโครงสร้างหลังคาไม้ และระบบถ่ายน้ำหนัก ให้ “กลับไปแข็งแรงอย่างเดิม” โดยไม่ทำลายองค์ประกอบประวัติศาสตร์
• บูรณะผิวปูน–อิฐ การเปิดผนังตรวจสอบความชื้น และการรักษาโครงสร้าง กำแพงรับน้ำหนัก หนาเดิม
• ปรับปรุงระบบไฟฟ้า–แสง–ลม–ความชื้น ให้เหมาะสมกับการเก็บรักษา ภาพถ่ายเก่า และเอกสารภาพ
• จัดการระบบทางหนีไฟ–ความปลอดภัย สอดคล้องมาตรฐานพิพิธภัณฑ์สาธารณะ

2) งานเนื้อหาพิพิธภัณฑ์

• ออกแบบนิทรรศการถาวร “เล่าเมืองด้วยภาพ” แบ่งตามธีมเวลา–พื้นที่–ผู้คน เช่น ย่านการค้าเชียงราย เมื่อร้อยปีก่อน, วิถีชาติพันธุ์, สายน้ำ–พรมแดน
• ยกระดับคลังภาพสู่ ฐานข้อมูลดิจิทัล เพื่อการศึกษาค้นคว้าและเข้าถึงของสาธารณะ
• กิจกรรมการเรียนรู้สำหรับโรงเรียน–ชุมชน เช่น เวิร์กช็อปสแกนภาพเก่า, คลีนิกอนุรักษ์ภาพถ่ายครอบครัว

แนวทางทั้งหมดสอดรับคอนเซ็ปต์ Adaptive Reuse หรือ “อนุรักษ์ด้วยการใช้ประโยชน์” ที่ทำให้อาคารเก่ามีชีวิตอยู่ได้จริงในเศรษฐกิจปัจจุบัน และเป็นสินทรัพย์ทางวัฒนธรรมของเมือง

ทำไมภาพเก่าจึงสำคัญ

พิพิธภัณฑ์เลือก “ภาพถ่าย” เป็นภาษาหลัก เพราะภาพคือหลักฐานชั้นต้นที่เชื่อมประวัติศาสตร์มหภาคเข้ากับชีวิตประจำวัน ยิ่งในเชียงรายซึ่งเป็นเมืองพรมแดน ภาพตลาด ย่านการค้า เรือข้ามโขง โรงเรียนเก่า งานเทศกาล หรือภาพชนเผ่าในยุคต้นศตวรรษ ล้วนทำหน้าที่ “ขยายใจความ” เรื่องการอพยพ การค้า และการผสมผสานของผู้คนอย่างทรงพลัง การตีความผ่านภาพยังช่วยให้ผู้ชมรุ่นใหม่เข้าถึงประวัติศาสตร์ได้ง่ายขึ้น ลดระยะห่างระหว่าง “เอกสารราชการ” กับ “ชีวิตคนธรรมดา”

การเรียนรู้–เศรษฐกิจสร้างสรรค์–อัตลักษณ์เมือง

โครงการนี้ไม่ได้ตอบโจทย์เชิงวัฒนธรรมเท่านั้น แต่ยังส่งผลทางเศรษฐกิจและสังคมเชิงรูปธรรม

1. การเรียนรู้ตลอดชีวิต – โรงเรียนในเมือง–ชนบทสามารถใช้พิพิธภัณฑ์เป็น “ห้องเรียนภาคสนาม” เติมเต็มหลักสูตรท้องถิ่นศึกษา
2. เศรษฐกิจสร้างสรรค์ – พิพิธภัณฑ์เชื่อมเครือข่ายแกลเลอรี คาเฟ่หนังสือ ร้านฟิล์ม–สแกนภาพ และทัวร์เดินเท้าทางประวัติศาสตร์ เกิดเศรษฐกิจท้องถิ่นสายยาว
3. อัตลักษณ์เมือง – ความทรงจำร่วมถูก “จัดวาง” อย่างมีระบบ สื่อสารภาพลักษณ์ “เชียงรายเมืองศิลปะ” ที่พึ่งพาอดีตเพื่อออกแบบอนาคต
4. การดูแลเมืองเก่า – การมีผู้คนใช้พื้นที่สม่ำเสมอช่วยเพิ่มความปลอดภัยและการเฝ้าระวังทางสังคม ย่นความเสี่ยงอาคารทรุดโทรมซ้ำ

บทเรียนจากงานอนุรักษ์ทั่วประเทศ

งานอนุรักษ์อาคารประวัติศาสตร์มักเผชิญความท้าทาย 3 ประการ

ด้านเทคนิค – โครงสร้างเดิมแบบกำแพงรับน้ำหนักต้องการวิธีซ่อมเฉพาะทาง หากซ่อมผิดขั้นตอนอาจกระทบเสถียรภาพทั้งหลัง ทางออกคือ สำรวจโครงสร้างอย่างละเอียด และให้วิศวกร–สถาปนิกอนุรักษ์กำกับในทุกจุดเสี่ยง

ด้านงบประมาณ–เวลา – งานซ่อมของเดิมมักพบ “สิ่งไม่คาดคิด” ระหว่างรื้อ ทางออกคือวาง เงินสำรองเผื่อความเสี่ยง และปรับแผนงานแบบเฟส–เปิดพื้นที่ที่เสร็จก่อนให้บริการได้

ด้านการสื่อสารสาธารณะ – ผู้คนคาดหวังสูงต่ออาคารสัญลักษณ์ หากสื่อสารไม่ต่อเนื่องจะเกิดความไม่เข้าใจ ทางออกคือ ป้ายความคืบหน้า–เพจอัพเดต รายเดือน และเปิดให้ชุมชนร่วมกิจกรรมเล็กๆ ระหว่างซ่อม

ป้ายโครงการระบุ คณะกรรมการตรวจรับพัสดุ และสถาบันการศึกษาร่วมกำกับงาน ถือเป็นกลไกสำคัญลดความเสี่ยงทั้งสามด้าน พร้อมยืนยันมาตรฐาน “ปลอดภัยไว้ก่อน (Safety First)” ติดเคียงป้ายหลักของโครงการ

มองภาพใหญ่เครือข่ายพิพิธภัณฑ์ของ อบจ.เชียงราย

ตลอดทศวรรษที่ผ่านมา อบจ.เชียงรายไม่ทำงานเชิงวัฒนธรรมแบบจุดเดียว แต่สร้างเครือข่ายแหล่งเรียนรู้หลายแห่งให้ “เสริมกัน” ได้แก่

• หอพิพิธภัณฑ์ภาพเก่าเมืองเชียงราย (ศาลากลางหลังแรก) – เน้นภาพถ่ายประวัติศาสตร์และเรื่องเล่าชุมชน
• ศูนย์วัฒนธรรมนิทัศน์และพิพิธภัณฑ์เมืองเชียงราย 750 ปี – เนื้อหาโครงเรื่องเมืองตั้งแต่ยุคพญามังราย
• พิพิธภัณฑ์ภาพเก่าเล่าเรื่องเมืองเชียงของ – เจาะพื้นที่ชายแดน–แม่น้ำโขง
• เครือข่ายภาคเอกชน เช่น หอศิลป์ร่วมสมัย ในเขตเมืองและชานเมือง

โครงสร้างนี้ทำให้ “ภาพรวมเชียงราย” ชัดเจนขึ้น: เมืองศิลปะที่ร้อยอดีตเข้ากับเศรษฐกิจสร้างสรรค์ และกระจายการท่องเที่ยวจากตัวเมืองสู่ชายแดนอย่างสมดุล

โรดแมป 12 เดือน จากวันนี้ถึงวันเปิดบ้าน

• ไตรมาส 4/2568: สำรวจ–ทดสอบวัสดุ, แบบอนุรักษ์รายละเอียด, ตั้งฐานข้อมูลภาพถ่ายและแผนภัณฑารักษ์
• ไตรมาส 1/2569: รื้องานหลังคา–ซ่อมโครง, บูรณะผิวอิฐ–ปูน, เดินระบบไฟ–ปรับอากาศ
• ไตรมาส 2/2569: ติดตั้งนิทรรศการถาวรระยะที่ 1, ทดลองแสง–อุณหภูมิ–ความชื้น
• ก.ค. 2569: ทดสอบการใช้งานจริงแบบ Soft Opening, รับข้อเสนอแนะจากครู–ชุมชน–นักวิชาการ ก่อนเปิดเต็มรูปแบบ

เสียงจากเอกสารโครงการหลักคิดที่ชัดเจน

แม้ในพิธีเปิดงานจะไม่มีการแถลงคำพูดที่เป็นทางการเผยแพร่ต่อสื่อ แต่ “เนื้อหาในป้ายโครงการ” ให้ภาพชัดถึง หลักคิด 3 ประการ

1. ความร่วมมือพหุภาคี – รัฐจังหวัด–ท้องถิ่น–หน่วยงานมรดก–มหาวิทยาลัย ทำงานร่วมกัน
2. มาตรฐานความปลอดภัย – ยกระดับระบบอาคารให้รองรับการใช้งานสาธารณะยุคใหม่
3. การอนุรักษ์บนฐานความรู้ – ใช้ข้อมูลทางประวัติศาสตร์–สถาปัตยกรรมเป็นตัวนำ

ทั้งหมดนี้ทำให้โครงการไม่ใช่เพียง “ซ่อมของเก่า” แต่คือการ “จัดการความทรงจำของเมือง” อย่างมีระบบและตรวจสอบได้

เมื่อบ้านเก่าได้บทใหม่

โครงการอนุรักษ์ศาลากลางหลังแรกสะท้อนคำตอบของคำถามใหญ่—มรดกทางสถาปัตยกรรมจะอยู่รอดในเมืองร่วมสมัยได้อย่างไร คำตอบคือทำให้ “มีคนใช้ มีเรื่องเล่า และมีความหมายทางเศรษฐกิจ–สังคม” เมื่อพิพิธภัณฑ์ภาพเก่าเปิดบ้าน ภาพถ่ายในกรอบไม้สักจะไม่ใช่เพียงวัตถุจัดแสดง แต่คือ “บัตรเชิญ” ให้คนเชียงรายและผู้มาเยือนได้ทบทวนอดีต และร่วมกันออกแบบอนาคตของเมือง

แน่นอนว่า 12 เดือนข้างหน้าคือช่วงเวลาทดสอบ ทั้งเชิงเทคนิค งบประมาณ และการมีส่วนร่วมของประชาชน แต่หากทุกชิ้นส่วนทำงานประสานกันดี ศาลากลาง 125 ปี หลังนี้จะกลายเป็น หอความทรงจำของเมือง ที่ยืนยง และเติมเต็มฉาก “เชียงรายเมืองศิลปะ” ให้ชัดกว่าที่เคย